Courant van Waarheid en Gezond Verstand (1795-1796)

Titelbeschrijving
Courant van Waarheid en Gezond Verstand.
Courant toegewijd aan Waarheid en Gezond Verstand (titelvariant)
Zaterdagsche Haagsche Courant, toegewyd aan Waarheid en Gezond Verstand (titelvariant).

Periodiciteit
Dit is vanaf juli 1795 het zaterdagse bijblad van de Haagsche Courant, dat dankzij het motto ‘toegewyd aan waarheid en gezond verstand’ in de volksmond deze titel had gekregen.
Op 10 april 1795 verscheen voor het eerst de Haagsche Courant. De ’s Gravenhaagsche Courant van de bekende firma Gosse, vanouds oranjegezind, had plaatsgemaakt voor deze nieuwe krant van Johannes de Groot, telg uit een Haagse courantiersgeslacht. De Haagsche Courant verscheen op maandag, woensdag en vrijdag, maar op 4 juli 1795 kwam er een zaterdagsblad bij, dat vanwege het motto in het titelvignet de Courant van Waarheid en Gezond Verstand werd genoemd.
Deze zaterdagse afleveringen van de Haagsche Courant hebben eigen volgnummers. Dat geldt niet voor de dinsdagse Aanhangzels die bij tijd en wijle werden uitgebracht, zoals het ‘Aanhangzel behoorende tot de Zaturdagsche No. 4’, die met het bijbehorende titelvignet werd uitgegeven op dinsdag 28 juli 1795.
Op zaterdag 23 januari 1796 (nr. 30) eindigde de eerste reeks. De tweede reeks begon bij aanvang van het ‘Tweede Jaar der Bataafsche Vryheid’, op 26 januari 1796 (nr. 1).

In mei 1796 kwamen er klachten. Zo staat in de Leydse Courant van 18 mei 1796 een ingezonden brief, gericht aan de schrijver van een artikel in de ‘Haagse Courant van Waarheid en Gezond Verstand’ van 14 mei 1796. Er waren echter meer klachten. Die leidden ertoe dat De Groot op 8 juni 1796 werd gedagvaard door het Collegie van Criminele en Civile Justitie om zich te verantwoorden over de inhoud van de Courant van Waarheid en Gezond Verstand. Er hadden ‘laesive en licentieuse uitdrukkingen’ in gestaan, gericht tegen de ‘wettig geconstitueerde hooge Machten’.
Op 9 juli 1796 (nr. 27) legden de redacteuren een uitvoerige verklaring af, vergezeld van de integrale tekst van de dagvaarding van De Groot en een verslag van het gerechtelijke verhoor. Manmoedig klinkt het: ‘Hebben wy waarheid verkondigt, wy vreezen ook niet, om aan dezelve hulde te blyven bewyzen – hebben wy tot het gezond verstand gesprooken wy vreezen ook desselfs rechterlyke uitspraak niet’. Maar de schrijvers willen de uitgever niet meer blootstellen aan vervolgingen. Zij immers dienen verantwoordelijk te worden gehouden voor de inhoud van een krant, en niet de drukker. Ze staken daarom hun arbeid.
Drukker De Groot verklaart in diezelfde aflevering geen ‘Politique Courant’ meer te zullen uitgeven. Wel zal hij voortgaan met het uitbrengen van zaterdagse kranten, ‘by wyze van Extra-Courant’, waarvan de inhoud ‘zoo belangryk […] als mogelyk is’. Met ingang van 16 juli 1796 (nr. 29) was het motto ‘toegewyd aan waarheid en gezond verstand’ dan ook verdwenen uit het titelvignet. Dit betekende tevens het einde van de Courant van Waarheid en Gezond Verstand, die formeel onder deze titel nooit heeft bestaan.

Bibliografische beschrijving
De afleveringen tellen 2 pagina’s in folio; opmaak in 2 kolommen en (tot 12 september 1795) ook dwars gedrukt. Het vignet in het titelblok is een krans, met daarin het motto ‘Toegewijd aan Waarheid en Gezond Verstand’.

Met ingang van 16 juli 1796 (nr. 29) was het motto ‘toegewyd aan waarheid en gezond verstand’ verdwenen uit het titelvignet. Alle herinneringen aan wat in de volksmond heette Courant van Waarheid en Gezond Verstand, zijn gewist.

Op 27 augustus 1796 (nr. 35) bevatte in het titelvignet eenmalig een blindeman, met een stok in de hand en geleid door een hond. In de volksmond heette deze zaterdagse Haagsche Courant ‘de Blindeman’, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de Heraclyt en Democryt van 8 april 1797 (nr. 19, p. 307). 

Het vignet werd op last van het Provinciaal Committé van Holland al op 3 september 1796 (nr. 36) verwijderd. Vanaf dit nr. staat het wapen van Den Haag ook in de zaterdagse afleveringen van de Haagsche Courant in het titelblok:

De ‘drukkers en eigenaars’ van de krant verklaren in dit nummer dat ze zullen doen wat hun opgedragen is en dat er met de blindeman geen dubbelzinnigheden waren bedoeld:

De kleeren maaken den Man niet, zegt het spreekwoord, en zoo is ’t met de Courant ook, gelooven wy; – of ‘er boven aan staat het afbeeldsel van een Blindeman, aan wiens costume men niet zien kan, of hy een Patriöt of Oranje-klant verbeeld; dan of ‘er een Pourtrait van een Ziendeman voor gesubstituëerd word, wiens Caracterestique niet aanduidt, of hy voor een Aristocraat of Democraat moet gehouden worden; – dan of ‘er een Lyk- of Trouw-koets in den Eiken Krans staat, het doet niets ter zake; — het Publiek zal ons Dagblad met geen minder greetigheid lezen, al spreekt de Ziende Blindeman of de Blinde Ziendeman niet tot het zelve.

De nummering van de zaterdagse afleveringen van de Haagsche Courant wordt overigens voortgezet.

Boekhistorische gegevens
Colofon: ‘By Johannes de Groot en Zoonen’.
De voorpagina van nr. 1 (4 juli 1795) geldt tevens als prospectus.

Medewerkers
Pas op 14 mei 1796 maakten de schrijvers zich bekend. In het colofon staat dan niet alleen de naam van De Groot, maar ook dat het blad is vervaardigd ‘voor Rekening en ter Verantwoording van de Burgers Quint Ondaatje en L.C. Vonk’. Elders heet het ‘Geredigeerd door Quint Ondaatje en L.C. Vonk’.
Pieter Philip Juriaan Quint ONDAATJE (1758-1818) was voormalig Utrechts revolutieleider die, in 1787 uitgeweken naar Frankrijk, in Calais een drukkerij had en meewerkte aan de Courier du Pas de Calais (1795).
De tweede man achter de Courant van Waarheid en Gezond Verstand was de radicale patriot Lambertus Christoffel VONCK (1757-1846), lid van de Eerste Nationale Vergadering. Vonk zou ook later als volksrepresentant zitting nemen in diverse landelijke wetgevende colleges maar werd bij de staatsgreep van 12 juni in 1798 gevangengezet op Huis ten Bosch.
Aan hun medewerking kwam echter na 9 juli 1796 (nr. 27) een einde. Zij verklaarden in deze aflevering dat zij uitgever De Groot niet aan vervolging wilden blootstellen. Ze zijn zeer waarschijnlijk niet betrokken geweest bij ‘de Blindeman’.

Inhoud
Er is zo veel nieuws, verklaren de schrijvers in nr. 1, dat de ‘ordinaire weekelyksche Courant’ het lang niet allemaal kan opnemen. Daarom is er met de courantier van de Haagsche Courant afgesproken

om het werk onder ons te deelen, zullende Hy zich enkel tot het hoofdzakelyk buiten- en binnenlandsch nieuws bepaalen, terwyl wy ons verledigen zullen, met het maaken en by een brengen van alle zogenaamde politieke reflexien op den dagelykschen loop der zaaken.

Ook zetten de schrijvers in een soort journalistieke geloofsbelijdenis hun werkwijze en politieke kleur uiteen:

Wy zullen niets ontzien dan waarheid, deugd, rechtvaerdigheid, orde, en rust. Wy zullen de Vryheid en Democratie voorstaan, de losbandigheid en Demagogie openlyk aantasten. Wy zullen de schadelyke van alle schrikverwekkende en wraakädemende ontwerpen aantoonen, en het nog schadelyker stelzel van lafheid en moderatie hevig bestryden. Wy zullen alle staatsgebreken in hunnen oorsprong nagaan, de staatsmannen in hunne bedoelingen treffen; pryzen, spotten, hekelen, dat het te pas komt. In een woord, wy zullen revolutionair schryven, zonder oproer te kraaijen, en de waare leer der Jacobijnen prediken, zonder op te houden deugdzaame Patriotten te zyn.

De lezer moet zich niet laten afschrikken door het woord Jacobijnen. Waar de auteurs voor staan, heeft niets van doen met excessen die een bloeddorstige dwingeland als Robespierre in Frankrijk teweeg heeft gebracht. Niettemin moet er eerst ferm worden opgetreden tegen degenen die de vrijheid geen warm hart toedragen. ‘Volgt eerst de revolutionaire stappen van Frankryk! vernielt de wandrogtelyke hydra’s koppen van het Federalismus!’

Relatie tot andere periodieken
Er zijn in 1797-1798, na het beëindigen van de Haagse Courant van Waarheid en Gezond Verstand, ook andere kranten met het motto ‘toegewijd aan waarheid en gezond verstand’. De alfabetische krantencatalogus van de Koninklijke Bibliotheek noemt: de Donderdagsche Bataafsche Courant. Toegewyd aan Waarheid en Gezond Verstand (1797- 1798), de Nationaale Bataafsche Donderdagse Courant. Toegewijd aan Waarheid en Gezond Verstand (1797-1798) en de Nationaale Bataafsche Vrijdagse Courant, toegewijd aan Waarheid en Gezond Verstand (1797-1798). Deze kranten werden uitgegeven door Verlem/Greeven.

Exemplaren
¶ Full text Haagsche Courant 4 juli 1795 (zie verder Delpher voor de zaterdagse afleveringen van de Haagsche Courant)

Literatuur
¶ Paul Krijnen, ‘De Haagse Courant Toegewyd aan Waarheid en Gezond Verstand (1795-1796). De politiek-radicale ideeën van Pieter Ondaatje en Lambertus Vonk’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 46 (2022), nr. 2
¶ Joris Oddens en Jouke Turpijn, ‘Waarheid en gezond verstand in het Nederlandse parlement rondom 1798 en 1848’, in: Carla van Baalen e.a. (red.), Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2010, p. 23-35.
¶ W.P. Sautijn Kluit, ‘De ‘s Gravenhaagsche Courant’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1875, p. 3-178, aldaar 116-122

Rietje van Vliet