Titelbeschrijving
¶ De Denkende Christen.
Periodiciteit
Het is niet duidelijk of hier sprake is van een tijdschrift waarvan de afleveringen (‘stukjes’) regelmatig verschenen. Ook de intentie daartoe wordt voor zover bekend nergens uitgesproken.
Toch kan uit de advertenties worden opgemaakt dat er wellicht sprake was van een halfjaarlijkse frequentie. De advertentie voor nr. 1 verschijnt op 17 april 1784 in de Oprechte Haarlemsche Courant; voor nr. 2 gebeurt dat op 31 juli 1783. Voor nr. 3 wordt pas een jaar later geadverteerd: op 14 september 1784 in de Oprechte Haarlemsche Courant. De nrs. 4 en 5 zijn blijkens de recensies in 1785 verschenen.
Bibliografische beschrijving
De stukjes bevatten circa 104 pagina’s in octavo.
Op grond van de katernsignaturen is het duidelijk dat de tijdelijke titelpagina’s zijn verwijderd bij het inbinden. De katernopbouw volgens de STCN-systematiek: π1 *2 A-F8 G2 H8 (lacks H1) I-P8 (lacks P8) Q8 (lacks Q1) R-Y8, Z8 (lacks Z7 and Z8) 2A8 (lacks Aa1) 2B-2F8 2G8 (lacks Gg6-Gg8) 2H8 (lacks Hh1) 2I-2N8 2O8 (lacks Oo7 and Oo8).
Nr. 5 begint bij katern Hh. Maar Hh1 is weggesneden bij het inbinden en op Hh2r staat de titel van het artikel ‘De Geoorloofdheid der Zelfverdediginge’. Wat er op Hh1 heeft gestaan, is onbekend, maar vermoedelijk dat hier werd verwezen naar het vijfde deel. De telling van de pagina’s loopt wel correct door. Er is dus echt rekening gehouden met het feit dat de delen later samen ingebonden werden. Dit blijkt ook uit het bericht voor de boekbinder: ‘Bij het inbinden van deeze vijf Stukjes, moeten de Tijtels weggesneeden, en de algemeene Tijtel, met den Inhoud der Verhandelingen, voor het Voorberigt geplaatst worden’.
Boekhistorische gegevens
Nrs. 1-3: ‘Te Rotterdam, by J. F. Lindenberg’.
In de advertentie voor nr. 3 wordt verwezen naar de Amsterdamse boekverkoper Jacobus van der Burgh en Zoon, bij wie het werk ‘ook in getallen te bekomen is’.
De nrs. 4-5: ‘Te Amsterdam, Bij Jac. van der Burgh en Zoon’.
Prijs per aflevering: 12 stuivers.
Medewerkers
Van Doorninck (1885):
Cornelis de Vries schreef hierin naamloos: Onderzoek nopens de beweegredenen van Judas verraad en Bedenkingen over de aankondiging aan Maria, of beredeneerde verklaring van Lucas I. vs. 26-37. Ook gaf hij hierin eene vertaling uit het Hoogduitsch van een Brief van Ds. Molenaar, Doopsgezind Leeraar te Kreiveld [sic], aan den schrijver der brieven over den bijbel in den volkstoon. (Zie Konst- en Letterbode 1813, I. 235.)
Zie verder de inhoudsopgave, hieronder beschreven.
Cornelis DE VRIES (1740-1812) was doopsgezind predikant, eerst in Enschede en vanaf 1771 in Utrecht. In 1782 begon hij met het schrijven van de Utrechtsche Courant. Na het neerleggen van zijn predikambt begon hij met Adriaan Loosjes Pz. de Algemeene Konst- en Letterbode (1788-1861).
De predikant wiens brief uit het Duits is vertaald, is Wopke MOLENAAR (1739-1794), doopsgezind voorganger in Krefeld.
Inhoud
In het voorbericht waarmee nr. 1 opent, worden de intenties van de redactie uiteengezet. Het werk is bedoeld om de ‘waare Christelijke kennis en heiligheid te bevorderen’. De verhandelingen hebben in min of meerdere mate betrekking op de godsdienst of de zedenkunde. De gekozen insteek varieert echter, aangezien ze door verschillende auteurs zijn geschreven. ‘Niets […] zal men hier ontmoeten, dat niet voegt in den mond van eenen Christen; niets ook dan t gene blijken geeft dat de Schrijver zelf denkt, en niet slegts van anderen overneemt, of den gemeenen slenter volgt’. Indien nodig plaatst de redactie bij de artikelen enkele opmerkingen.
Hoeveel afleveringen er zullen verschijnen, is voor de redactie nog onbekend. ‘Ons oogmerk is de uitgaaf, bij Stukjes, te agtervolgen, zonder ons aan eenen juisten tijd te bepaalen, zo lang ’t ons aan geene stof ontbreekt, en een genoegzaame aftrek ‘er ons toe aanmoedigt’.
De inhoud kan worden gereconstrueerd op basis van advertenties (nrs. 1-2) en recensies (nrs. 3-5):
Nr. 1 bestaat uit de volgende verhandelingen: (1.) ‘over Gods Algenoegzaamheid’, (2.) over ‘de Paalen der gehoorzaamheid, welke de Christelyke Godsdienst gebiedt aan de Overheden te betoonen’, en (3.) over ‘de Wedergeboorte, en derzelver Noodzaaklykheid voor alle Christen, van alle Tyden’.
Nr. 2 bestaat uit: (1.) ‘Onderzoek nopens de Beweegredenen van Judas, in het verraden van zyn Meester’, (2.) het vertoog ‘De Vriendschap geen Pligt, en daarom niet bevolen in het Evangelie’, en een vertoog over (3.) ‘het Christelyk Zedenprediken, beschreven, verdedigd en aangeprezen’.
Nr. 3 bevat het volgende: (1.) een vertoog over ‘Gods onderhoudende Voorzienigheid’, (2.) een ‘onderzoek, of de Waereld van tijd tot tijd zedelijk beter wordt’, (3) een verhandeling over ‘de Goddelijke aankondiging aan Maria, als de voorbeschikte Moeder onzes Heeren, of beredeneerde Verklaaring van ’t Verhaal bij den Evangelist Lukas Hoofdst. I. vs. 26-37’, (4.) een verhandeling ‘over de Reden, waarom de zaligmaker, op eene blijkbaar bovennatuurlijke wijs, zijnen oorsprong nam, op aarde’, en (5.) over de ‘afgebrokene wijs, waar op Jesus, na zijne opstandig met zijne Discipelen heeft omgegaan’.
Nr. 4: (1.) ‘Ophelderende Aanmerkingen over het Oudste Gedenkschrift, behelzende een Verhaal der Waereldwording: ter Proeve voorgesteld’, (2.) ‘Brief aan den Schrijver der Brieven over den Bijbel [=Carl Friedrich Bahrdt], (in den volkstoon) en de Uitvoering van het Plan en Oogmerk van Jezus’, en (3.) ‘Bedenkingen over den Opkomst en ondergang der Volken’.
Nr. 5 bevat verhandelingen over onderwerpen die volgens de recensent van de Vaderlandsche Letter-Oefeningen ‘de ernstige overweging van denkende Christenen vorderen’. De eerste verhandeling (1.) betreft de ‘geoorloofdheid der Zelfverdediginge’, (2.) gaat over ‘de natuur en uitwerkingen der Nederigheid’, en (3.) bespreekt de ‘verplichting der Christenen tot het vieren van den Zondag’.
Deze beschrijvingen komen overeen met de inhoudsopgave (tussen haakjes de naam van de auteur/ondertekenaar:
¶ Verhandeling over Gods Algenoegzaamheid: waarin getoond wordt, dat de hoogste Gelukzaligheid Gode, niet als Zijner Nature door ene volstrekte Noodzakelijkheid eigen, maar als een gevolg beide van zijne Zedelijke en Natuurlijke Volmaaktheden, moet worden toegekend. [door Philalethes]
¶ Verhandeling over de Gehoorzaamheid, welke de Christelijke Godsdienst gebied der Overheden te betoonen. [door A.]
¶ Bedenkingen over de Wedergeboorte, en derzelver Noodzaaklijkheid voor alle Christenen, van alle tyden. [door Agathophilus; volgens Doornick mogelijk Chr. Camminga]
¶ Onderzoek nopens de Beweegredenen van Judas in het verraaden van zijnen Meester. [door Bibliophilus; volgens Doornick mogelijk Cornelis de Vries]
¶ De Vriendschap geen Pligt, en daarom niet bevolen in het Euangelie. [door D.]
¶ Het Christelijk Zedenprediken, beschreeven, verdedigd, en aangepreezen. [door E.]
¶ Verhandeling over Gods onderhoudende voorzienigheid. [door Moderatus]
¶ Onderzoek Of De waereld van tijd tot tijd Zedelyk Beter Wordt. [door A.]
¶ De Goddelyke Aankondiging Van Maria, als De Voorschikte Moeder Onzes Heren, of beredeneerde Verklaring van ’t Verhaal bij den Euangelist Lukas, Hoofdst. I. vs. 26-37. [door Bibliophilus; mogelijk Cornelis de Vries]
¶ Verhandeling over De Reden, Waarom De Zaligmaaker, Op Ene Blijkbaar Bovennatuurlijke Wijs, Zijnen Oorsprong Nam, Op Aarde. [door Philalethes]
¶ Verhandeling over De Afgebrokene Wijs, Waarop Jesus Na Zijne Opstanding, Met Zijne Discipelen Heeft Omgegaan. [door Philalethes]
¶ Ophelderende Aanmerkingen over het Oudste Gedenkschrift, behelzende een Verhaal Der Wereldwording: ter Proeve voorgesteld. [ondertekend met spreuk: ‘Simplex Veri Sigillum’]
¶ Brief aan den Schrijver der Brieven Over Den Bijbel, (in den Volkstoon) en de Uitvoering van het Plan en Oogmerk van Jesus. [ondertekend met spreuk: ‘Ik ben, Uw Eerw., Dienstw. Dienaar. **den 28 April 1784***’. Volgens Doornick mogelijk geschreven door ds. Molenaar en vertaald Cornelis de Vries]
¶ Bedenkingen over den Opkomst En Ondergang der Volkeren. [door A.]
¶ De Geoorloofdheid der Zelfverdediginge, dan Geweezen in eene Verhandeling over Matth, V. 38-42. [door Obitus]
¶ Verhandeling over de Natuur en Uitwerkingen der Nederigheid. [door Agathophilus; volgens Doornick mogelijk Chr. Camminga]
¶ Verhandeling over de Verpligting Der Christenen tot het Vieren Van Den Zondag. [door A.]
Relatie tot andere periodieken
De nrs. 1 en 2 worden welwillend besproken in de Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen, deel 5-I (1783), p. 406-408. Vooral de verhandeling over gehoorzaamheid aan de overheid kan de goedkeuring wegdragen:
Liefhebbers van een onpartydig onderzoek van Godsdienstige en Zedekundige onderwerpen vinden hier een nieuwen voorraed voor hunnen oefengragen geest; en ze zullen, ’t zy de beweerde kundigheden hunne toestemming al of niet erlangen, geen reden hebben om hunnen tyd, aen ’t doorbladeren dezer Verhandelingen besteed, te beklagen, nadien dezelven, op een welgeschikten redeneertrant, met ene behoorlyke beknoptheid uitgevoerd zyn.
Nr. 3 komt ter sprake in de Nieuwe Nederlandsche Bibliotheek deel 5-I (1785), p. 506-512, en nr. 4 wordt besproken in de Nieuwe Nederlandsche Bibliotheek deel 7-10 (1787), p. 413-420. De recensent vindt de ene verhandeling oppervlakkig, de ander daarentegen zeer lezenswaardig. De Nieuwe Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen deel 1-I (1786), p. 62-65 bespreekt nr. 5 .
Exemplaren
¶ Amsterdam, UB Vrije Universiteit: sign. XP.02573.-
Literatuur
¶ J.I. van Doorninck, Vermomde en naamlooze schrijvers opgespoord op het gebied der Nederlandsche en Vlaamsche letteren, deel 2 (Leiden 1885), p. 137-138.
Rietje van Vliet
update m.m.v. Rindert Jagersma 22-6-2023
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.