Diemer- of Watergraafs-Meersche Courant (1781-1783)

Titelbeschrijving
Diemer- of Watergraafs-Meersche Courant.
De krant wordt op 6 augustus 1783 genoemd: Diemer- of Watergraafs-Meersche Courier. Extra afleveringen verschenen onder de titel Diemer- of Watergraafs-Meersche Na-Courant, bijvoorbeeld 30 september 1782. Op 25 november 1782 verscheen een supplement: Noodig bericht, aan het vryheid en vaderlandminnend publiek door Harmanus Koning, Diemer- of Watergraafs-Meersche courantier.

Periodiciteit
De krant verscheen drie maal in de week (op maandag, woensdag en vrijdag), van 24 augustus 1781 tot en met 6 augustus 1783.
De krant kwam herhaaldelijk in de problemen en werd uiteindelijk op 5 augustus 1783 verboden. Koning reageerde onmiddellijk door een dag na het verbod uit te komen met dezelfde krant, onder de nieuwe titel Diemer- of Watergraafs-Meersche Courier. De schepenen van de Watergraafsmeer scherpten op 7 augustus dit verbod aan door Koning te verbieden kranten te drukken onder welke naam dan ook.

Bibliografische beschrijving
De krant, formaat half vel folio, is opgemaakt in twee kolommen (de zeetijdingen hebben een driekoloms opmaak). Een aantal malen verscheen de krant in dubbel formaat. Het titelblok bevat links en rechts van het titelvignet: jaartal en volgnummer; titel; colofon; dag en datum.
Het titelvignet is het wapen van de Watergraafsmeer: een zwaan met gespreide vleugels die op de borst een schild draagt waarop de letters WGM. De nrs. 1-11 hebben echter nog het titelvignet van de voorloper, de Noordhollandsche Courant (1778-1781), echter zonder het wapen van West-Friesland.

Boekhistorische gegevens
Het impressum op de achterzijde luidt: ‘Ter Drukkery van Harmanus Koning, in de Diemer of Watergraafs Meer’. Vanaf nr. 6 (3 september 1781) staat in het titelblok vermeld: ‘Word uitgegeven te Amsterdam By Jan Verlem, in de Gravestraat’. Op 8 april 1782 kondigt Verlem aan dat hij per 1 mei is verhuisd naar de Warmoesstraat. De colofon wordt dan: ‘Word uitgegeven te Amsterdam By Jan Verlem, in de Warmoesstraat, het derde Huys van de Pylsteeg’.
De krant had een groot debiet en, aldus Sautijn Kluit, grote invloed op de volksklasse.

Medewerkers
De ex-predikant Theodorus VAN BRUSSEL, die ook al voor de Noordhollandsche Courant schreef, was aangesteld om de buitenlandse nieuwspapieren te vertalen.
Toen de burgemeesters van Amsterdam begin augustus 1783 Harmanus KONING (ca. 1735-1788) als redacteur onder toezicht van zijn ondergeschikte Van Brussel wilden stellen, weigerde Koning. Daarmee bezegelde hij het lot van de krant, die prompt werd verboden.
Volgens Van Doorninck heeft ook de doopsgezinde predikant uit Leiden, de patriot François Adriaan VAN DER KEMP (1752-1829), van tijd tot tijd bijdragen aan de krant geleverd. In hoeverre de Amsterdamse advocaat en publicist Johannes Christiaan HESPE (1757-1818) zijn medewerking aan de krant leverde, zoals Hoefnagel in de Na-Courant, op de Nederlandsche Courant (1783) suggereert, is niet bekend. Hespe was de redacteur van De Politieke Kruyer (1782-1787) en werd door tijdgenoten doorgaans in één adem genoemd met zijn uitgever Jan Verlem, tevens distributeur van de Diemer- of Watergraafs-Meersche Courant. Wel worden er berichten uit De Politieke Kruyer integraal overgenomen (bijvoorbeeld op 3 januari 1783).

Inhoud
Patriotse krant met kritische berichtgeving over de Nederlandse vloot, de stadhouder en (orangistische) regenten. Vooral de artikelen over de geringe slagkracht van de Nederlandse eskaders (Vierde Engelse Oorlog!) zorgden voor veel commotie onder de bevelhebbers. Over de politieke journalistiek die Koning en Van Brussel bedreven, met volgens de gezagsdragers veel onjuiste of suggestieve berichten, regende het klachten.
Door het bericht in de Zuidhollandsche Courant (1 juli 1782) over een Zeeuws fregat dat niet was uitgevaren toen een Engels oorlogsschip voor de kust van Vlissingen lag, kwam deze krant in grote moeilijkheden. Toen het met een sisser leek te zullen aflopen, deed de Diemer- en Watergraafs-Meersche Courant het nog eens over, hetgeen leidde tot klachten bij de Staten-Generaal en de Staten van Holland.
De Watergraafsmeerse courantier kreeg in oktober 1782 opnieuw last met de overheid. Hij had geschreven dat de zeeofficieren hadden geweigerd uit te varen en zich in Brest te voegen bij de Franse vloot. De Staten Generaal had daartoe besloten, om gezamenlijk Spanje te hulp te schieten bij de Engelse belegering van Gibraltar. Het bericht bracht de kapiteins in verlegenheid en leidde tot verhitte discussies in de Staten Generaal. Ook Koning kwam onder vuur te liggen – de legitimiteit van de Diemer- en Watergraafs-Meersche Courant werd zelfs aangevochten – waardoor hij zich genoodzaakt voelde een Noodig bericht uit te brengen.
Nadat in februari 1783 een wapenstilstand met Engeland was gesloten, kwam de krant op een andere manier in de problemen. Na een kritisch artikel over de stadhouder, die in Dordrecht op een weinig democratische wijze nieuwe burgemeesters had benoemd (7 april 1783), werd het koord om de hals van de courantier strakker getrokken. Door een juridische competentiestrijd tussen de gezagsdragers van Amsterdam en de Watergraafsmeer enerzijds en die van het Hof van Holland anderzijds werden de rechterlijke procedures echter opgeschort.
Het ging mis toen Koning het gezag van het Amsterdamse stadsbestuur in twijfel trok. Hij had op 30 juli 1783 een anonieme brief gepubliceerd, geschreven door de Amsterdamse regent Jan Bernd Bicker, over het zojuist afgevaardigde verbod om lasterlijke paskwillen te drukken en te verspreiden. Dit verbod zou volgens het artikel alleen opgaan voor orangistische schotschriften, in het bijzonder de titelprent van de Politieke Kruyer. Deze interpretatie strookte niet met de tekst en intentie van het verbod: reden waarom Koning de wacht werd aangezegd. De oplossing om redacteur Van Brussel de regie over de krant te geven werd van de hand gewezen. Daarna werd de Diemer- of Watergraafs-Meersche Courant verboden.
Om iedere schijn van verdere betrokkenheid bij kranten te vermijden verkocht Koning pro forma zijn drukkerij daarna aan de Amsterdamse koopman Jan Gabriel Tegelaar, die op 11 augustus met de Nederlandsche Courant op de markt kwam. Een eendagsvlieg, zou later blijken (zie aldaar).

De krant kreeg vele reacties, ook als zelfstandige uitgaven (in chronologische volgorde):
¶ [N. Hoefnagel], Lyk-dicht, op de Ouderwetsche Nederlandsche patriot, zeer ongelukkig gesneuveld door een advertentie in de Diemer of Watergraaf Meersche Courant, den 17 December 1781 (z.p. [1781])
¶ Pieter Frederik Gosse, advertentie in de Leydse Courant van 24 december 1781 naar aanleiding van nr. 51 (17 december 1781) over zijn betrokkenheid bij de Post van den Neder-Rhijn.
Merkwaardige brief geschreeven door een citadin van Oeltjes-plaat, aan den Diemer- of Watergraafs-meerse courantier (z.p. 1782)
Verschrikkelyke gebeurtenis welke veele dooden reeds veroorzaakt heeft, en waar door nog veele zieken op het sterven leggen, voorgevallen op de buitenplaats genaamd de courier, geboud en gevestigd op de ruine van de hofstede genaamt uyt de Diemer of Watergraafs-meersche courant (z.p. 1783)
Iets noodzaakelyks voor het publiek, of onderzoekende brief […] over het verbod van de Diemer of Watergraafmeersche courant […] ter voorkoming van […] valsche beschuldigingen, dat tydschrift aangewreeven (z.p. [1783])
¶ [N. Hoefnagel], Diemer- of Water-graafs-meersche rouw-courant, by gelegenheid van deszelfs al lang verwagte overleyden (Amsterdam 1783)
Communicatie brief, weegens het zo schielyk als onverwagts overlyden van den wakkeren heer J. Waterlander, alias van den Meer (Amsterdam 1783)
¶ [N. Hoefnagel], Na-Courant, op de Nederlandsche Courant, van Harmanus Koning. Gedrukt op de Koninglyke drukkery in de Diemer of Watergraafs-meer (Gooiland [=Amsterdam][1783])
Leescedul der begraaffenisse van den Diemer of Watergraafsmeersche Courant, ([Amsterdam 1783])
¶ [N. Hoefnagel], Pertinent en echt verhaal. Wegens het voorgevallene in zommige steden. Na het verbieden van de Watergraafsmeersche of Diemermeersche Courant, Courier, en Nederlandsche Courant (z.p., z.j.)
Verschrikkelyke gebeurtenis welke veele dooden reeds veroorzaakt heeft, en waar door nog veele zieken op het sterven leggen, voorgevallen op de buitenplaats genaamd de courier, geboud en gevestigd op de ruine van de hofstede genaamt uyt de Diemer of Watergraafs-Meersche Courant (z.p. [1783]).

Relatie tot andere periodieken
Voorloper van deze krant is de Noordhollandsche Courant (1778-1781), eveneens van Harmanus Koning. Deze tekende ook voor de opvolger van de Diemer- of Watergraafs-Meersche Courant: de Nederlandsche Courant van Verlem (1783-1787). Het octrooi voor de krant werd in 1795 verkocht aan de courantier van de Goudasche Courant.

Exemplaar
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: 533 A 2-3
Full text

Bronnen
Vaderlandsche historie […] ten vervolge van Wagenaars Vaderlandsche historie, deel 5 (Amsterdam 1790), p. 304-315
Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken 1782, p. 757-764, 966-985, 1254-1262, 1397-1399; 1783, p. 1131-1134
Post van den Neder-Rhyn deel 2 (Utrecht 1782), p. 771-776, 781-794
¶ Harmanus Koning, Noodig bericht, aan het vryheid en vaderlandminnend publiek (Diemer of Watergraaf-Meer [1782]).

Literatuur
¶ T. Jongenelen, ‘Gehaat bij vriend en vijand. de patriotse drukker Harmanus Koning’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 28 (2005), p. 25-47
¶ T. Jongenelen, Van smaad tot erger. Amsterdamse boekverboden 1747-1794 (Amsterdam 1998), p. 45
¶ M.J. Dekker (ed.), Ongelukkige levensbeschrijving van een Amsterdammer (Amsterdam 1965)
¶ W.P. Sautijn Kluit, ‘De Noordhollandsche-, Diemer of Watergraafsmeersche Courant, en beide Nederlandsche couranten’, in: Nijhof’s bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, Nieuwe Reeks, deel 6, p. 365-409.

Rietje van Vliet