Europise Staats-secretaris (1741-1781)

Titelbeschrijving
De Europise Staats-secretaris, Vervattende in een goede Ordre en Zaamenhang al het merkwaardige zo Staats- als ander Nieuws in Europa en elders van Maand tot Maand voorgevallen. Verzeld van eenige bescheide en onpartydige Polityke Reflexien. 
¶ Spellingsvariant in de latere jaren: ‘Europische Staats-secretaris’.

Periodiciteit
De Europise Staats-secretaris verscheen in elk geval in de jaren 1741-1781 in maandelijkse afleveringen, wat ook blijkt uit de vele aankondigingen in vooral de Oprechte Haerlemse Courant. Doordat lang niet alle afleveringen bewaard zijn gebleven, is niet precies na te gaan wanneer de uitgevers de titel hebben gewijzigd in De Nieuwe Europische Staats-secretaris. Zowel de Amsterdamse Courant van 31 juli 1781 als de Diemer- of Watergraafs-meersche Courant van 1 februari 1782 heeft weliswaar een advertentie met ‘De Nieuwe etc.’ als titel, maar tussentijds en daarna zijn er nog t/m 3 mei 1783 advertenties waarin alleen sprake is van ‘De Europische Staatssecretaris’. 

Bibliografische beschrijving
Deze nieuwsperiodiek is uitgegeven in 12°. Elke aflevering heeft 120 pagina’s. De paginering is doorlopend per kalenderjaar. Dit is echter niet altijd het geval, want in 1768 begint de oktoberaflevering op p. 360. In 1743 wordt in de decemberaflevering een bladwijzer voor de gehele jaargang geïntroduceerd. Uit de Oprechte Haerlemse Courant van 1 juli 1760 blijkt dat zulke registers ook voor de eerste helft van een jaar zijn gemaakt.
Op de titelpagina’s staan de zinspreuk ‘Multum quidem novi, sed novi nihil novi’ (vert. Ik ben veel te weten gekomen, maar ik ben niets nieuws te weten gekomen) en in de periode van de Enschedés daaronder een aantal keren het wapen van Holland met daaromheen de spreuk ‘Eendracht maakt macht’ als vignet. Ook andere vignetten komen voor, bijvoorbeeld een afbeelding van Mercurius, de mythologische bode van de goden.

De frontispiece, toegevoegd aan de afleveringen van januari (maar ook aan juli 1748), is in de geraadpleegde exemplaren steeds dezelfde, afgezien van het jaartal dat steeds is aangepast aan de jaargang. Hierop zijn een schrijver achter een lessenaar en Mercurius afgebeeld, met op de voorgrond een globe en op de achterwand een boekenkast. De ontwerper is Taco Hajo Jelgersma en de graveur is eerst ‘A.V.L’, vanaf 1746 vervangen door de Amsterdammer Gerardus Condet. Incidenteel werden andere gravures toegevoegd, bijvoorbeeld van de zilveren medaille die geschonken was aan de Haarlemmer schutters vanwege het bezoek van stadhouder Willem IV aan hun stad op 12 mei 1747 (november 1747), de grote commissie van de Poolse Rijksdag (december 1767) en koning Christiaan VII van Denemarken (oktober 1768). 

Boekhistorische gegevens
De Europise Staats-secretaris is van 1741 t/m in elk geval maart 1749 (en waarschijnlijk tot juni of juli 1749) gedrukt en uitgegeven door Izaäk en Johannes Enschedé te Haarlem, die daar ook de Oprechte Haerlemse Courant produceerden. De Enschedés kondigden de eerste aflevering in hun krant van 29 december 1740 aan, omdat in 1740 ‘een nieuw Epoque of Tydbegin van Zaaken in Europa en in de West-Indiën’ begonnen leek te zijn. Daarbij doelden zij op het begin van de Oostenrijkse Successieoorlog, die tot 1748 voortduurde. In de Oprechte Haerlemse Courant van 2 februari 1741 worden ook Nicolaas Potgieter en Dirk Swart te Amsterdam als uitgevers genoemd, maar zij staan niet op de titelpagina’s. Hiermee wordt waarschijnlijk bedoeld dat bij hen de nieuwsperiodiek te koop was, evenals bij ‘de voornaamste Boekverkoopers in de Nederlandse steden’, zoals in andere advertenties te kennen wordt gegeven.
Op 6 juli 1741 lieten de Enschedés via hun krant weten dat de eerste aflevering wegens grote belangstelling was herdrukt en op 30 januari 1742 volgde de melding van zelfs een tweede herdruk van dit nummer. Op 2 maart 1748 kondigden de Enschedés een herdruk aan van het januarinummer van 1748, die wegens grote belangstelling door de herdenking van de Vrede van Munster (1648) snel was uitverkocht.
Vanaf in elk geval juli 1749 was Dirk Swart, boekverkoper op ‘de Hoek van de Cingel en de Oude Lelystraat’ in Amsterdam, de drukker en uitgever. Volgens de Oprechte Haerlemse Courant van 10 april 1759 is zijn maartnummer van dat jaar herdrukt, waarschijnlijk vanwege de belangstelling voor de daarin opgenomen gravure van de executie van de daders van de mislukte moordaanslag op Portugals koning Jozef I in 1758. In de Amsterdamse Courant van 2 januari 1776 is sprake van een tweede druk van het novembernummer van 1775. Uit de Oprechte Haerlemse Courant van 30 mei 1778 blijkt dat Swart intussen op hetzelfde adres geassisteerd wordt door de boekverkoper Isaak Scholten.
Hoewel de eerste advertenties eind 1740 4½ stuivers als prijs per aflevering vermelden, is de Europische Staats-secretaris altijd verkocht voor 4 stuivers.

Medewerkers
De titelpagina’s van de geraadpleegde afleveringen en de advertenties in kranten vermelden geen namen van medewerkers.

Inhoud
Het tijdschrift bevat vooral politiek-staatkundig nieuws uit Europa, samengevat onder staatsnamen, zoals dat in de vroegmoderne kranten en vergelijkbare nieuwsperiodieken ook gebeurde. De eerste aflevering, t.a.v. januari 1741, heeft een voorrede over de situatie in Europa van dat moment.
De volgende afleveringen beginnen meestal met een beschouwing over een onderwerp van politiek-maatschappelijke, theologische, filosofische of historische aard, bijvoorbeeld over publieke en nationale zonden (april 1743), de vraag of de menselijke aard te veranderen is (januari 1744), de grote hoeveelheid ‘nieuwspapieren’ (september 1747), de vraag of oorlog beter is dan vrede (juni 1748), een gelukkig leven (september-december 1749) en ‘de Maan en andere [sic] Planeeten, Sterren en Comeeten’ (oktober 1756).
In 1751-1756 zijn er ook series met beschrijvingen van Nederlandse provincies en dorpen, gevolgd door een reeks over Nederlandse vorsten, helden en mannen van naam (1756-1758). Zo heeft het septembernummer van 1758 een levensbeschrijving van Jacoba van Beieren en het oktobernummer van 1758 een van de Nederlandse paus Adrianus VI.
In 1761-1763 is er aandacht voor de levens en oorlogsdaden van enkele zeehelden en stadhouders; verder voor bijvoorbeeld de gebroeders De Witt (mei 1763), Menno Simons (juni 1764), Balthasar Bekker (februari 1765), Cornelius Jansenius (november 1766), Johanna Koerten en Dirck Volkertsz Coornhert (januari 1767), Jan Luyken (april 1767), Anna Maria van Schurman (november 1767), Willibrord (mei 1769) en Bonifatius (juni 1769).
Het juninummer van 1777 bevat een beschrijving van de voornaamste kerken en gebouwen in Amsterdam. In 1780 is ook sprake van ‘Bataviasche Berichten &c’. De bijzondere onderwerpen – waarvan hierboven slechts een aantal opvallende zijn genoemd – werden vaak aangekondigd in krantenadvertenties, ongetwijfeld ter stimulering van de verkoop.

Relatie tot andere periodieken
Opvolger is De Nieuwe Europische Staats-secretaris (1781-1805).
In de jaren van de Enschedés is de relatie met de Oprechte Haerlemse Courant evident, gelet op alle aankondigingen in hun krant.
Het julinummer van De Hollandse Faam (1743), een vergelijkbare nieuwsperiodiek gedrukt in Den Haag, bekritiseert De Europise Staats-secretaris, wellicht om zichzelf beter te kunnen positioneren in de markt van nieuwsmedia.

Exemplaren
STCN 148275974
¶ Amsterdam, Universiteitsbibliotheek UvA: oktober 1768; mei 1772; deel van juni 1777 (p. 607-622)
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: juni 1741, februari en augustus 1743; oktober 1744; oktober 1745, januari 1757 
¶ Deventer, Athenaeumbibliotheek: juli 1747; maart 1778
¶ Haarlem, Noord-Hollands Archief, Oude Boekerij inv.nr. 132C 32-50: januari-juni 1741; oktober 1743; juli-december 1744; mei, juni, september en november 1747; januari-december 1748, januari-maart en juli-december 1749
¶ Kopenhagen, Det Kgl. Bibliotek inv.nr. 147, 14 01432-01497: periode 1741-1773
¶ Leeuwarden, Tresoar: januari en juli 1741
¶ Full text juli 1747; oktober 1768; deel van juni 1777 (p. 607-622).

Literatuur
¶ J.W. Koopmans, ‘The Varying Lives and Layers of Mid-Eighteenth-Century News Reports: The Example of the 1748 Peace of Aix-la-Chapelle in Dutch News Media’, in: Media History 22/3-4 (2016), p. 353-370.

Joop W. Koopmans