Genees- Heel- Ontleed- en Natuurkundige Courant (1765-1767)

Titelbeschrijving
Genees- Heel- Ontleed- en Natuurkundige Courant, of Bericht. Van alle Nuttige Wetenschappen, Ontdekkingen, Waarnemingen &c. Van alles wat tot nut des Mensdom strekken kan. Getrokken uit de nieuwste Werken en Geschriften, van de beroemdste Mannen in alle delen van Europa, dagelyks uitkomende en vermeerderd door de nuttigste Waarnemingen ons (door verscheide Geleerde eigenhandig geschreven) toe gezonde. 
¶ Titel afleveringen: Geneeskundige Courant of Weekelyks Bericht Van deeze en andere nuttige Weetenschappen, Ontdekkingen, Waarneemingen enz. Getrokken uit de nieuwste Werken en Geschriften der Geleerden, in alle Deelen van Europa dagelijks uitkomende.

Periodiciteit
Op 16 januari 1765 werd in de Leydse Courant geadverteerd voor de ‘Conditie voor de Liefhebbers van nuttige Weetenschappen’ om in te tekenen op de Geneeskundige Courant. Het blad verscheen om de twee weken, van 1 februari 1765 tot en met 30 januari 1767 (53 nrs.). De titelpagina van het geheel heeft als jaartal 1767. Dit duidt erop dat het blad in 1766 een aanzienlijke vertraging moet hebben opgelopen.

Bibliografische beschrijving
In octavo.
De tekst is opgemaakt in twee kolommen en de pagina’s (8 per aflevering) zijn doorlopend genummerd. De titelpagina bevat een titelvignet, getooid met de woorden ‘Studio Labore’ (J. Punt inv. et fct.), met twee putti in het uitspansel, spelend met geometrische voorwerpen. Dit vignet is identiek aan dat van de Genees- Heel- en Natuurkundige Verlustigingen (1766).
De Geneeskundige Courant is voorzien van twee lijsten van intekenaars en een register.
In de advertentie in de Verlustigingen wordt gezegd dat de 26 afleveringen uit 1765 samen het eerste deel vormen; in de praktijk blijkt het te gaan om twee stukken van 26 resp. 27 afleveringen die samen één deel vormen.

Boekhistorische gegevens
Het impressum op de titelpagina luidt: ‘Te Amsterdam, By Willem Eleveld, Boekverkoper in de Nes’. De colofon achterop nr. 1 noemt de volgende verkoopadressen:

in ’s Bosch by Pallier, Brul, de Weduwe Verhell en Zoon. Bommel, Salmons. Gorcum, Goetzee & Hornier. Gouda, de Vry. Haarlem, Bosch, van Lee, van Delde en Tolk. Nymwegen, van Campen. Leeuwaarden, Wigeri en Chalmot. Leerdam, Winzel. Schiedam, Smits. Mastrigt, Landmeeter. Swoll, Clement. Zutpen, van Bulderen. Franiker, Udink. Harderwyk, Brinkink. Maassluys van den Burg. Arnhem, Nyhoff. Hoorn, Tjallingius en Duyn. Sardam, Schoneveld en Quakelstyn. Groningen, Groenewout. Dort, De Erve van Braam en Blusse. Delft, van der Smout. ’s Hage, van Thol, van Os, en Bakhuyzen. Leiden, Hogeveen, de Weduwe Honcoop, Mostert en Karel Delphos. Middelburg, Gillissen en Sas. Rotterdam, D. Vis, Bothall en Arrenburg. Vlissingen, de Paynaars. Utrecht, J.S. Bosch, Spruit en A. Paddenburg, &. &.

De lijst namen varieert. Opmerkelijk is dat het tijdschrift wordt genoemd in het Naamregister van boeken van Arrenberg (1788) als Genees- en Heelkundige Courant (1767), uitgegeven te Amsterdam bij J. Morterre (p. 187).
De prijs voor intekenaars bedroeg 1½ stuiver per aflevering; voor niet-intekenaars was het 2 stuivers (advertentie in de Verlustigingen). De titelpagina en de index over het geheel was voor de intekenaars gratis (aankondiging in nr. 53). Voor het 53 afleveringen tellende deel moest ƒ 1:16 worden neergeteld.
De uitgever meldt in de Leydse Courant van 29 januari 1766 trots dat er in deel 1 een lijst met ‘meer dan 700 Naamen van de Heeren Inteekenaars pronkt’ (zie ook Middelburgsche Courant van 3 april 1766). De twee lijsten van intekenaars achterin de Geneeskundige Courant tellen samen 952 abonnees, van wie 422 boekverkopers.

Medewerkers
De periodiek zou een uitgave zijn op initiatief van een ‘genoodschap van zeer geagte persoonen’. Wie achter dit gelegenheidsgezelschap schuilgingen, is niet bekend.
De vertaler van de Franse artikelen was ene Opdenhoef wiens overlijden wordt gemeld in de Geneeskundige Courant van 18 november 1765. Dit was Nicolaas Willem OP DEN HOOFF († 1765), heelmeester te Amsterdam en vertaler van menig Frans toneelstuk voor de Amsterdamse schouwburg. Wie hem als vertaler voor de Geneeskundige Courant opvolgde, blijft ongewis. Genoemde advertentie uit 1766 spreekt van een vertalerscollectief: een ‘Genoodschap van verscheide voornaame Liefhebberen’ (waarschijnlijk de redactie zelf).
Vanaf 20 mei 1765 (nr. 9) was het voornemen om de eerste zes pagina’s te reserveren voor de vertalingen en de laatste twee voor bijdragen van Nederlandse geleerden. Die bijdragen hebben vaak de vorm van een brief aan de redacteur (‘Uitgeever’) en zijn voorzien van plaats en datum, en met initialen ondertekend.

Inhoud
Nr. 1 opent met een redactionele beginselverklaring over de plannen met de Geneeskundige Courant. In allerhande buitenlandse tijdschriften zijn geneeskundige bijdragen te vinden, maar die vallen te midden van de overige onderwerpen nauwelijks op. De wekelijkse Gazette Salutaire (1761-1767) is hier een goede uitzondering op. De belangrijkste artikelen daaruit zullen worden overgenomen en vertaald. Mededelingen ‘die ons Landt oplevert’ zullen eraan worden toegevoegd. De redactie zal dit alles zo nodig becommentariëren, maar zij ‘zal er geen Pasquil van maaken’.
Wat de inhoud betreft zal het tijdschrift zich concentreren op ‘Praktikaale Geneeskonst’, al zal de ‘Beredeneerde’ niet worden vergeten. Natuurkundige onderwerpen zullen zeker aan de orde komen omdat ze de inwendige gesteldheid van de mens en de werking van het lichaam verklaren: ‘om een goed Doktor te zyn, moet men een Natuurkundige geweest hebben, doch men behoeft het niet altoos te blyven’. Ontleedkunde, vergelijkende pathologie, heelkunde en diverse onderwerpen uit de natuurlijke historie komen eveneens aan de orde.
In de praktijk blijkt de redactie haar gedane belofte redelijk gestand te doen. Er zijn uit de Gazette Salutaire veel casuïstische waarnemingen vertaald, maar bijvoorbeeld ook referaten die de Gazette zelf weer uit de Philosophical Transactions had vertaald. Er staat een uitvoerige bespreking in van de directe percussietechniek van Leopold Auenbrugger, die in 1760 als eerste had gepubliceerd over de percussie van de thorax als methode van fysische diagnostiek. Ook vindt men er talrijke bijdragen over inentingen met koepokken, inclusief het debat in de jaren 1761-1764 tussen Antoni de Haen en Balthasar Ludwig Tralles over de behandeling van deze kinderziekte.

Relatie tot andere periodieken
Opmerkelijk is dat Eleveld in 1766 nog een geneeskundig blad uitgaf, waarmee hij met zichzelf concurreerde: Genees- Heel- en Natuurkundige Verlustigingen. Dit blad was echter geen lang leven beschoren.
De Geneeskundige Courant kreeg halverwege de negentiende eeuw een opvolger: de wekelijkse Geneeskundige Courant voor het Koningrijk der Nederlanden (1847-1912).

Exemplaren
STCN 296819557
Full text

Literatuur
¶ C.C. Delprat, Geschiedenis van de Nederlandsche geneeskundige tijdschriften van 1680 tot 1857 (Amsterdam 1927), p. 36-41.

Rietje van Vliet