Kaapsche Courant (1803-1826)

Titelbeschrijving
Kaapsche Courant.
¶ In 1806 werd de krant tweetalig: The Cape Town Gazette and African Advertiser/ Kaapsche Stads Courant en Afrikaansche Berigter (1806-1826). De Nederlandstalige titel onderging in deze periode wel een minieme spellingswijziging: Kaapstads Kourant en Afrikaansche Berigter (1814-1822) respectievelijk Kaapstads Courant en Afrikaansche Berigter (1822-1826).
¶ Voor belangwekkend nieuws verscheen tevens een Extraodinary Gazette/Extrordinaire Courant.

Periodiciteit
De Kaapsche Courant en haar opvolgers verschenen een maal per week, aanvankelijk op zaterdag maar sedert 1 juli 1825 op vrijdag.
Nadat het bestuur van de Bataafse Republiek de Kaap na de eerste Engelse bezetting (1795-1803) weer had overgenomen, verscheen vanaf 9 april 1803 de eerste aflevering van de Kaapsche Courant, het Nederlandstalige overheidsorgaan van het nieuwe bewind. De laatste uitgave van de Kaapsche Courant verscheen op 11 januari 1806.
Bij de Britse verovering van de Kaap, op 6 januari 1806, werd de krant vervangen door een nieuwe staatscourant. Met ingang van 18 januari 1806 verscheen de Engels- en Nederlandstalige krant The Cape Town Gazette and African Advertiser/Kaapsche stads courant en Afrikaansche Berigter (1806-1826). Vanaf 5 maart 1814 werd de titel van het Nederlandse gedeelte van de krant veranderd in Kaapstads Kourant en Afrikaansche Berigter. Op 5 januari 1822 werd de spelling opnieuw gewijzigd: in Kaapstads Courant en Afrikaansche Berigter.
Op 7 juli 1826 kwam een einde aan het bestaan van deze krant. Vanaf die datum luidde de naam van het blad Cape of Good Hope Government Gazette. De krant was toen volledig Engelstalig.

Bibliografische beschrijving
Het blad verscheen in folioformaat. De Kaapsche Courant bestaat uit twee bladzijden, terwijl The Cape Town Gazette [etc.] zes bladzijden (in driekoloms opmaak) omvat. Twee bladzijden bevatten proclamaties en andere ambtelijke stukken, alsmede nieuwsberichten in het Engels. Hiervan is op twee andere bladzijden een vertaling in het Nederlands gepubliceerd. De resterende twee bladzijden zijn gebruikt voor advertenties: een voor Engelstalige en een voor Nederlandstalige advertenties.
Bovenin het titelblok van de Kaapse Courant staat de titel; onmiddellijk daaronder staan het jaargangnummer, de datum van de aflevering en het volgnummer. Vignet en motto ontbreken.
De tweetalige krant kent twee titelblokken: een voor het Engelse en een voor het Nederlandse gedeelte van de krant. Beide titelblokken bevatten het koninklijke wapen van het Verenigd Koninkrijk en de Britse koninklijke wapenspreuk ‘Dieu et Mon Droit’ (God en mijn recht). Daaronder wordt de titel vermeld, met onder de titel jaargang, datum en het volgnummer. De afleveringen zijn niet per jaargang, maar doorlopend genummerd. De afleveringen tussen 18 januari 1806 en 30 december 1815 omvatten jaargang I-X, nrs. 1-520.


In de Kaapsche Courant zijn gedurende de gehele verschijningsperiode (1803-1826) geen ilustraties opgenomen. Soms echter staat er een kleine tekening bij de advertenties of bekendmakingen. Men vindt bijvoorbeeld een tekening van een zeilschip boven de ‘Lyst der gearriveerde en vertrokken schepen’, of een tekening van een rennende man bij het opsporingsbericht voor een weggelopen slaaf, of een tekening van een paard, een veilinghamer, een boom of een huis bij veiling- of verkoopadvertenties. In alle gevallen is de naam van de tekenaar(s) onbekend.
Voor zover bekend bevat de krant geen inhoudsopgaven.

Boekhistorische gegevens
De uitgever van de Kaapsche Courant was de overheid; de krant werd gedrukt door de Staatsdrukkery in Kaapstad. Reinier DE KLERK DIBBETZ/DIBBETS (1764-1808) was verantwoordelijk voor het beheer over de krant. Dibbetz was directeur en hoofd van het ziekenhuis en inpecteur van de staatsdrukkerij.
Deze voormalige arts uit Heereveen was vooraanstaand patriot en werkte in de Republiek onder andere als griffier bij de bijeenkomst van de Representanten van het Friese volk. Nadat hij in ongenade was gevallen, vertrok hij naar Den Haag, waar hij in 1802 werd uitgezonden naar de Kaap. Hij heeft diverse publicaties op zijn naam staan. Zo was hij redacteur van de Friesche Courant (1795) en auteur van het tijdschrift Heraclyt en Democryt (1796-1798).
Na de Britse verovering van de Kaap in januari 1806 werd de tweetalige The Cape Town Gazette uitgegeven en gedrukt door het Government Printing Office. John BARROW en zijn opvolgers, als superintendent van de staatsdrukkerij, waren voor de krant verantwoordelijk.
Het is niet bekend hoe hoog het abonnementsgeld per jaar, halfjaar of kwartaal bedroeg, noch wat de verkoopprijs van losse afleveringen was. Ook over de oplage en de druk- en redactionele kosten van de krant zijn geen gegevens teruggevonden.

Medewerkers
Omdat de Kaapsche Courant een overheidsorgaan was, bestaat de inhoud voornamelijk uit ambtelijke bekendmakingen, zoals ordonnanties, wetten, officiële kennisgevingen of voorschriften. Deze zijn doorgaans ondertekend door de gouverneur of door het hoofd van het betrokken overheidskantoor.
Voor zover bekend heeft de krant voor haar nieuwsgaring geen gebruik gemaakt van eigen journalisten of correspondenten. Het is onbekend hoe het binnenlandse nieuws werd verkregen; bronnen of schrijvers (redacteurs, medewerkers en correspondenten) worden nergens vermeld.

Inhoud
De Kaapsche Courant bevat als officieel mededelingenblad voor de Kaapkolonie hoofdzakelijk bestuurlijke bekendmakingen en regeringsbesluiten. Het blad genoot dan ook de bescherming van de Kaapse overheid. Algemene nieuwsvoorziening was zeker niet het belangrijkste doel. De nieuwsberichten die wel in het blad zijn opgenomen, betreffen een breed spectrum van onderwerpen maar tonen geen politieke of religieuze voorkeur. Er werd nauwelijks aandacht besteed aan politieke, wetenschappelijke, curturele en literaire aangelegenheden.
Omdat er in de krant geen ingezonden brieven werden gepubliceerd, was er geen interactie met de lezers. Zij konden niet reageren op de inhoud van de artikelen, waardoor er in de krant geen ruzies of twistgesprekken te vinden zijn. Hierdoor is het moeilijk om een lezersprofiel van de krant op te stellen. De bewering van Elizabeth Conradie in haar Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika (deel 1, p. 224), dat de Kaapsche Courant ten tijde van het Bataafse Bewind bijzonder populair was op het platteland, is dan ook aanvechtbaar.
De kolonie was in de achttiende eeuw weliswaar enorm gegroeid, maar de verbindingswegen waren in de meeste gevallen ontoereikend. Dit moet de verspreiding van de krant in de meeste buitengewesten hebben bemoeilijkt. Daarom is het misschien correcter om aan te nemen dat de meeste lezers te vinden waren in het Kaapse gewest en wellicht in nabijgelegen gewesten als Stellenbosch en Swellendam.
Buitenlandnieuws werd zonder uitzondering woordelijk overgenomen uit overzeese nieuwsbladen. Bronnen zijn voornamelijk Europese kranten: voor de berichtgeving over het Verenigd Koninkrijk, de Nederlanden, Duitsland, Frankrijk, Rusland, ‘België’, Spanje en Portugal. Soms is er nieuws uit de Verenigde Staten van Amerika en de Britse en Nederlandse koloniën, zoals Canada, India en Java; in een enkel geval ook uit het Midden-Oosten.
Tot 1814 bestond het buitenlandnieuws hoofdzakelijk uit berichten over de napoleontische oorlogen. Op zondag 26 januari 1806 verscheen bijvoorbeeld een Extraodinary Gazette/Extrordinaire Courant met een bericht van de kapitein van het Amerikaanse schip Nautilus, over de overwinning van de Britse vloot in de Slag bij Trafalgar op 21 oktober 1805 en met het tragische nieuws over de dood van Lord Nelson tijdens deze zeeslag. Op 18 februari en 10 juni 1806 verscheen er weer een buitengewone krant met nieuws over deze oorlog. In de krant van eerstgenoemde datum was het nieuws overgenomen uit The London Gazette Extraordinary. Het vredesverdrag van 1814 tussen Engeland en Frankrijk werd volledig in de krant van 1 oktober 1814 gepubliceerd. Op 31 december 1814 verscheen het gedicht ‘Afscheid aan de Franschen’, overgenomen uit de Javasche Courant. In de krant van 6 mei 1820 wordt uitvoerig bericht over de dood van koning George III van Engeland en over diens opvolger George IV.
Het plaatselijke nieuws werd aanvankelijk overheerst door nieuws uit Kaapstad en het Kaapse Schiereiland. In elke uitgave stond een rubriek met de jongste scheepsbewegingen in Tafelbaai en Simonsbaai. Verder verschenen persoonlijke berichten over Kaapse inwoners, zoals huwelijken, doopplechtigheden en sterfgevallen. Andere gebeurtenissen waaraan aandacht werd gegeven, was bijvoorbeeld de hoeksteenlegging van het nieuwe Beursgebouw in Kaapstad (1819), de stichting van het Afrikaansche Bybelgenootschap (1820) en de inwijding van de herbouwde Lutherse kerk in Kaapstad (1820).
In de loop van de tijd werd meer aandacht geschonken aan de buitendistricten. In 1819 werd bijvoorbeeld uitvoerig bericht over het verloop van de Xhosa-oorlog in de Oost-Kaap. In het daarop volgende jaar werd aandacht gegeven aan het bezoek van waarnemend gouverneur sir Rufane Donkin aan de Algoabaai. Deze wilde de zojuist gearriveerde Engelse immigranten (‘Britse Setlaars’) welkom heten en de hoeksteen leggen van het eerste huis in hun nieuwe dorp: Port Elizabeth. Ander nieuws uit het binnenland betreft bijvoorbeeld de herfstbijeenkomst van de Stellenbosch Turf Club (voorheen de Stellenbosch Racing Club) en het bezoek van landdrost Van Ryneveld aan Somerset(-West) in 1825.
De advertenties zijn bijzonder informatief, omdat ze de hedendaagse lezer inzicht geven in de levenswijze van de Kapenaars tijdens het eerste kwart van de negentiende eeuw. Geregeld verschijnen er advertenties over toneelopvoeringen in de Afrikaansche Schouwburg op het Riebeeckplein in Kaapstad (thans het kerkgebouw van de Nederduits Gereformeerde Kerk, de St. Stephen’s gemeente). Er wordt bijvoorbeeld gerefereerd aan opvoeringen van Honey moon (september 1806), The birth day (oktober 1812), She stoops to conquer en The mayor of Garratt (mei 1823). Ook kan de lezer een indruk krijgen van de toenmalige stadswoningen in Kaapstad. Zo meldt een advertentie in de krant van 27 september 1806: ‘Uit de hand te koop. Een onlangs uit de grond nieuw opgebouwd Huis en Erf, voorzien van zes Kamers, Slavenvertrekken, Stal voor agt Paarden, Wagenhuis, Ka Zolder, en verdere commoditeiten, staande op de hoek van de Buitengracht No. 1. Iemand eenige informatie begeerende, adresseerende zig by den Eigenaar. J.M. Kiesewetter.’

Relatie tot andere periodieken
Voorloper is de tweetalige Cape Town Gazette and African Advertiser/Kaapsche Stads Courant en Afrikaansche Berigter (1800-1803).
De Kaapsche Courant werd opgevolgd door de Cape of Good Hope Government Gazette (1826-1910).

Exemplaren
¶ Kaapstad, Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika: microfilm, MP1247, nrs. 003149-003151, Kaapsche Courant (1803-1806); koerantversameling, Cape of Good Hope Government Gazette (1806-1826)
¶ Kaapstad, Universiteitsbiblioteek Universiteit van Kaapstad: koerante (rak G 682 G), microfilm (rak GZA 682 G)
¶ Antwerpen, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience: 13:665 (10.10.1818)

Bronnen
Met betrekking tot de Kaapsche Courant zijn uiterst weinig archivalische bronnen bewaard gebleven. In de Wes-Kaapse Provinsiale Argiefbewaarplek (Kaapstad) konden slechts de volgende bronnen worden opgespoord: Argief van die Bataafse Republiek, 1803-1806, band BR509 Finansiële stukke: Drukkery, 1804 Jan. 7 – Des. 29; Archives of the Superintendent of the Government Printing Office, 1806-1833, vols. GPR1-5.

Literatuur
¶ Gawie Botma, ‘Die praktiese manifestasie van taalverhoudings in die mashoof van die eerste koloniale koerant in Suid-Afrika (1800–1829)’, in LitNet Akademies 18, nr. 3 (okt. 2021)
¶ D.H. Varley, A short history of the newspaper press in South Africa, 1652-1952 (Cape Town 1952)
¶ P.J. Nienaber, ‘n Beknopte geskiedenis van die Hollands-Afrikaanse drukpers in Suid-Afrika (Bloemfontein 1943)
¶ T.E.G. Cutten, A history of the press in South Africa (Cape Town 1935)
¶ E. Conradie, Hollandse skrywers uit Suid-Afrika. ’n Kultuurhistoriese studie, deel I (1652-1875) (Pretoria/ Kaapstad 1934).

Con de Wet