Mengelwerk van Mathesis Scientiarum Genitrix (1786-1792)

Titelbeschrijving
Mengelwerk en Prijsverhandelingen van het Genootschap der Beschouwende en Werkdadige Wiskunde, onder de spreuk: Mathesis Scientiarum Genitrix te Leiden.
Vanaf deel 3 (1789): Mengelwerk van het Genootschap der Beschouwende en Werkdadige Wiskunde, onder de spreuk: Mathesis Scientiarum Genitrix te Leiden.

Periodiciteit
Met onregelmatige tussenpozen publiceerde het Leidse genootschap een of meer katernen drukwerk, die dan jaarlijks werden gebundeld tot deel, voorzien van een titelpagina. Er zijn 7 delen verschenen. De intentie was om er een regelmatig verschijnend periodiek van te maken, maar daar is men nooit in geslaagd. Of de katernen ook het uiterlijk hadden van een periodiek, bijvoorbeeld met titelpagina, datum en volgnummer, is niet bekend.

Bibliografische beschrijving
Het Mengelwerk is in groot octavo.
Het titelvignet van de delen 1-2 is een grafisch ornament. Het titelvignet vanaf deel 3 stelt twee putti voor bij een stroomversnelling in een beekje. Een aantal delen is voorzien van een uitklapblad met meetkunde-prent.

Boekhistorische beschrijving
De uitgave werd blijkens de titelpagina’s van de delen ‘Gedrukt voor rekening van het genootschap’. De afleveringen werden onder de leden verspreid. De uitgave was alleen als geheel boekdeel in de boekhandel verkrijgbaar, maar werd aan de honoraire leden van het genootschap ter beschikking gesteld. In het bijzonder aan Willem Frederik, erfprins van Oranje Nassau (sinds 1788, vanaf het jaargang 1789 ook uitbundig vermeld).

Medewerkers
Het genootschap Mathesis Scientiarum Genitrix was in 1785 opgericht door een aantal gegoede Leidse burgers. In tegenstelling tot het Amsterdamse genootschap had het van meet af aan ook een charitatieve doelstelling: een aantal Leidse weeskinderen werd op kosten van het genootschap bijgeschoold in de wiskunde, opdat ze een betere toekomst voor zichzelf konden opbouwen. In dat opzicht combineerde het genootschap de Nuts-traditie met het meer traditionele sociabiliteitsideaal.
Vanuit het bestuur, aangezwengeld door onder anderen Pieter VAN CAMPEN (1750-1820), werd jaarlijks op ad hoc-basis het periodiek geproduceerd. Een duidelijke redactie of vast auteurs-team lijkt er niet te zijn geweest. Wel beschouwde het bestuur het periodiek als een manier om de honoraire leden aan zich te binden. Van Campen was landmeter, wijnroeier, leermeester in de wis-, bouw-, werktuig-, aardrijks-, zeevaart- en sterrekunde. Hij schreef voor het Mengelwerk ‘Verhandeling over den invloed die de wiskunde in de krygskunde heeft’ (deel 2), ‘Verhandeling over de wakkerheid der Nederlanderen ter zee’ (deel 3), ‘Verhandeling over het nut der zeevaart’ (deel 4), ‘Verhandeling over de mogelykheid om dit genootschap, behalven voor de zee- en krygsdienst, ook ter herstelling der vervallen fabryken dezer stad nuttig te maken’ (deel 6) en ‘Verhandeling over de invloed der wiskunde op de natuurkunde’ (deel 7).

Inhoud
Het tijdschrift bevat redevoeringen die tijdens bijeenkomsten van het genootschap werden afgestoken, vooral ter aanmoediging voor verdere studie van de wezen, of met als voornaamste doel de loftrompet te steken over de nuttigheid der wiskunde.
Daarnaast bevatte het prijsverhandelingen, die als antwoord op prijsvragen binnenkwamen die aan de leden werden voorgelegd. Soms bevatten die prijsverhandelingen een redevoering; soms een volledige redenering; soms ook slechts een enigszins uitvoerig uitgewerkte opgave. Ook verschenen er jaarlijks uitgewerkte examenopgaven van de kwekelingen, waarin de persoon met de beste uitwerking met naam werd genoemd.
In elk deel is een uitgebreide ledenlijst opgenomen.

Relatie tot andere periodieken
Het heeft er veel van weg dat het Leidse genootschap zijn best deed om het voorbeeld van het Amsterdamse wiskundige genootschap te volgen, echter met meer nadruk op de aanwezigheid van de kweekschool en de uitgewerkte redevoeringen.
In 1794 verscheen bij A. en J. Honkoop deel 1 van de Werken van het genootschap der beschouwende en werkdaadige wiskunde, onder de spreuk: Mathesis scientiarum genitrix, te Leyden.

Exemplaren
¶ Leiden, Universiteitsbibliotheek: 2314 B 32-38; BIBPED 394-395
¶ Full text deel 1deel 2deel 3deel 4deel 5deel 6 en deel 7

Bronnen
¶ Leiden, Regionaal Archief: archief Mathesis Scientiarum Genitrix. De bibliotheek is goeddeels verdwenen, maar berust nog voor een klein gedeelte in de Universiteitsbibliotheek van Leiden.

Literatuur
¶ D. Beckers, Het despotisme der Mathesis. Opkomst van de propaedeutische functie van de wiskunde in Nederland, 1750-1850 (Hilversum 2003)
¶ D. Beckers, ‘“’Mathematics our goal!” Dutch mathematical societies around 1800’, in: Nieuw Archief voor Wiskunde (IV) 17 (1999), p. 465-474
¶ L. Peeperkorn-van Donselaar, Twee eeuwen technisch onderwijs, twee eeuwen bij de tijd. De geschiedenis van MSG Leiden 1785-1985 (Leiden 1985).

Danny Beckers