Nederlandsch Magazyn van Wetenschappen en Fraije Letteren (1769-1770)

Titelbeschrijving
Het Nederlandsch Magazyn van Wetenschappen en Fraije Letteren, behelzende een aantal van Zamenspraken tusschen een Gouverneur en zyn Eleve; over de voor de opvoedinge aller nodigste kundigheden. Waar achter een Mengelwerk daartoe betreklyk geplaatst is.

Periodiciteit
Op 3 juli 1769 adverteerde de uitgever in de Leydse Courant dat de eerste aflevering van het Nederlandsch Magazyn was gedrukt en alom verzonden; dat de tweede reeds op de pers was; en dat na verschijning van nr. 3 geen ‘eerste Stukken’ meer verkrijgbaar zouden zijn. De bedoeling was dat er zes ‘stukjes’ per jaar zouden verschijnen; maar blijkens de advertentie van 10 september 1770 bleef het aantal steken bij vijf.

Bibliografische beschrijving
In octavo. Titelpagina in rood en zwart. De titelplaat (Reinier Vinkeles inv. et sculpt. 1770) stelt een huisleraar voor die in een studeervertrek zijn pupil uitleg geeft over allerlei geometrische modellen.
Het voorwerk van XII bladzijden bevat titelplaat; titelpagina; Berigt voor de binder; Opdragt aan mr. Hendrik Asch van Wyck met diens wapenschild (hij was onder meer burgemeester van Utrecht); en een ‘Voorbericht aan den lezer’. Het Berigt voor de binder luidt:

Alle de Tytels moeten weggesneden, en deze, benevens de Tytelplaat en Opdragt, voor het eerste Deel geplaatst worden. Alle verdelingen [afleveringen], als de Natuurl. Historie, Natuurkunde, enz., moeten by malkander gevoegt en voor ieder een Franschen Tytel geplaatst worden.

De eerste vier afleveringen beslaan, afgezien van de bladen met french title, respectievelijk 140, 176, 174 en 176 pagina’s. Na kopjes als ‘Eerste afdeeling [aflevering]. Zamenstel der natuur-kunde’ vindt men de tekst.
In de vijfde aflevering vindt men mengelwerk. Dit is oorspronkelijk mogelijk zelf verschenen in losse gedeelten, omdat het voorbericht meldt dat elk stukje zal besloten worden met Mengelwerk dat tegelijk aangenaam en nuttig zal zijn, maar in ieder geval betrekking zal hebben op de onderwerpen van de vier afleveringen.
Het ‘Mengelwerk betreklyk tot de fraije letteren enz.’ is druktechnisch gezien een diffuus geheel. De opgenomen teksten zijn soms apart (nieuw) gepagineerd, soms hebben verschillende teksten bijéén een doorlopende paginering, soms zijn pagina’s (per ongeluk? vgl. het onder sub 3 opgemerkte) weggesneden. Het is daardoor niet duidelijk welke teksten bij welke aflevering gehoord hebben. De teksten variëren in lengte van 8 tot 48 pagina’s.

Er zijn verschillende uitslaande platen, onder andere over een experiment in een tuinkamer (deel 1, p. 82; ‘J.v.Hiltrop sculp.’) en een planetenstelsel (deel 2, p. 93; van dezelfde).

Boekhistorische gegevens
Titelpagina: ‘Te Utrecht, By Willem Langerak, Boekverkooper, 1770’. De prijs per aflevering bedroeg 14 stuivers (advertentie Leydse Courant 3 juli 1769). Voor het dikkere laatste nummer moest men ƒ 1:4 neertellen, en voor de vijf nummers samen ƒ 4:4 (Leydse Courant 10 september 1770).
De laatste advertentie meldt tevens de verkoopadressen: ‘te Amsterdam by de Erve van Houttuin; Arnhem Moeleman; Dord A. Blussé en Zoon; ’s Hage Thierry; Leyden le Mair; Middelburg Bohemer; Rotterdam D. Vis en verder by de voornaamste Boekverkoopers in de Nederlandsche Steden’.

Inhoud
Het voorbericht spreekt wat plichtmatig over het belang en de bloei van de natuurkunde en natuurlijke historie voor de maatschappij. Ook wordt hier gezegd dat er aan de teksten over deze thema’s zullen worden toegevoegd een verhandeling over de zedekunde, en een verhandeling over de algemene historie van alle volken; tevens over bijkomend mengelwerk.
De eerste vier afleveringen bevatten complete wetenschappelijke verhandelingen, in de vorm van samenspraken tussen G. en E. (Gouverneur, Eleve). De theorie wordt echter afgewisseld met experimenten. In de eerste aflevering (over natuurkunde) vindt men soms ook beknopte biografieën, zoals van Descartes en Newton. De tweede aflevering, over natuurlijke historie, is blijkens een noot ‘gevolgt naar de Histoire Naturelle van Buffon’.
In het ‘Mengelwerk betreklyk tot de fraije letteren enz.’ zijn opgenomen: ‘Het grot van Antiparos’; ‘Verhandeling over de hartstogten’; ‘Verhandeling over de deugden der heidenen, en in ’t byzonder van Socrates’ (naar De la Mothe le Vayer); ‘Proeve over den mensch van verre gevolgd naar die van […] A. Pope’ (proza); ‘De weldoener en de wysgeer. Ene Chineesche vertelling’; ‘Wyze om ene goede zuiker uit gemeene planten te trekken door den heer Marggraaf’; ‘Proeve over den mensch. Twede [en derde] brief’.
Tussen deze teksten vindt men ook, in andere zetspiegel, ‘De vryheid van de drukpers onschadelyk voor den godsdienst’, en ‘Zonderlinge geloofsbelydenis van Voltaire’. Het is niet duidelijk of deze teksten eveneens tot deze periodiek behoord hebben.

Exemplaren
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: 28 K 15
Full text

André Hanou / Rietje van Vliet