Nederlandsche Courant (1783-1785) – editie Holtrop/Schuurman

Titelbeschrijving
Nederlandsche Courant.
¶ Over een luchtballonshow verscheen in december 1783 een Aanhangsel tot den Nederlandschen Courant, waarvan drie drukken het licht zagen (22 december 1783). Het Aanhangsel van 19 maart 1784 bevat het programma voor een nieuwe luchtballonshow.

Periodiciteit
De krant verscheen driemaal per week (maandag, woensdag en vrijdag), van 8 september 1783 t/m eind december 1785. Na wijziging van uitgever-distributeur op 1 januari 1785 waren de uitgiftedagen: dinsdag, donderdag en zaterdag.

Bibliografische beschrijving
De krant, een half vel folio aan weerszijden bedrukt, is in twee kolommen opgemaakt. Het titelblok bevat aan weerzijden van het titelvignet: jaartal en afleveringsnummer; titel; colofon; dag en datum.
Op 17 november 1783 werd een nieuw vignet geïntroduceerd en voorzien van uitleg (het vorige is wegens ontbrekende exemplaren onbekend): de vrijheidsmaagd met een hoed op de speer, gezeten naast een altaar. Daarop staan de woorden ‘Salus populi lex suprema’ (vert. Het welzijn van het volk is de belangrijkste wet). Mercurius brengt de maagd nieuwstijdingen. Op de achtergrond zijn schepen te zien. Boven het titelvignet staat de spreuk ‘Concordia res parvae crescunt’ (vert. Eendracht maakt macht).

Boekhistorische gegevens
De eerste 30 afleveringen zijn nog niet getraceerd. Vermoedelijk heeft directeur-eigenaar J.G. Tegelaar (zie onder) pas op 17 november 1783 Willem Holtrop als hoofddistributeur in de arm genomen.
Op die datum (nr. 31) verzoekt Tegelaar zijn correspondenten en abonnees hun post ‘voortaan’ te sturen naar Holtrop, ‘dien wy met de Distributie van dit ons Papier gechargeerd hebben’. In het titelblok staat dan vermeld: ‘Gedrukt onder Nieuwer-Amstel. Word uitgegeven te Amsterdam by Willem Holtrop, in de Kalverstraat’. Vanaf 1 januari 1785 heet het: ‘Gedrukt onder Nieuwer-Amstel. Word uitgegeven te Amsterdam. By Dirk Schuurman, op ’t Rokkin, by de Vispoort’. In een enkel geval worden ook andere verkooppunten genoemd. Op 1 december 1783 staat ‘Tot Naricht der Zaandamsche Heeren dient, dat deeze Courant voortaan regulier zal te bekoomen zyn, by P. Quakkelstein, Boekverkooper te Oost-Zaandam’ en op 3 december 1783: ‘In Delft is deeze Courant te bekoomen by de Boekverkoopers C. Poelman en Zoon’. Er is geen apart impressum.
Harmanus Koning was door het verbod op zijn Diemer- of Watergraafs-Meersche Courant op 7 augustus 1783 genoodzaakt geweest zijn drukkerij in de Watergraafsmeer te verkopen. Snel had hij met de koper, de Amsterdamse koopman Jan Gabriel Tegelaar, de Nederlandsche Courant gelanceerd, maar de truc van een nieuwe naam en een nieuwe eigenaar had geen succes. Ook deze krant werd verboden.
Toen de gezamenlijke onderneming van Koning en Tegelaar op een financieel conflict uitliep, gingen ze uit elkaar. Er ontstond een moordende concurrentie tussen hun kranten, die allebei de naam droegen van de Nederlandsche Courant.
Koning liet zijn krant als vanouds in Amsterdam distribueren door Jan Verlem; Tegelaar nam vanaf 17 november 1783 Willem Holtrop in de arm en met ingang van 1785 Dirk Schuurman. Vermoedelijk bleef er nog wel sprake van een samenwerking tussen de twee laatsten, getuige de aankondiging op 27 december 1784: Schuurman zou voortaan de advertenties regelen maar ‘Blyvende Correspondenten en Begunstigers van dit Papier [wordt] verzocht hunne Brieven en Berichten te continueeren aan het Addres van Willem Holtrop, die daar voor alle zorge en attentie zal blyven hebben’.

Medewerkers
Wie de hoofd- en eindredactie voerde over de Holtropse/Schuurmanse courant, weten we niet.
Opvallend zijn in 1785 de talrijke beschouwingen van ene Sincerus, een pseudoniem waarmee ook een onbekend gebleven correspondent van de Post van den Neder-Rhijn en de Politieke Kruyer zijn artikelen ondertekende. Hij had ze voorheen naar de concurrerende Verlemse krant gestuurd, maar het duurde te lang voordat het tot publicatie kwam (zie opmerking in de Schuurmanse krant van 27 oktober 1785).

Inhoud
Patriotse krant met een wat degelijker uitstraling dan de concurrerende Nederlandsche Courant van Verlem. De opiniërende beschouwingen zijn dikwijls langer en er wordt meer achtergrondnieuws gegeven. Zie bijvoorbeeld de ‘Staat der zaaken der Engelsche Oost-Indische Compagnie’ met tot op de gulden nauwkeurig de schulden en eigendommen van de compagnie (8 december 1783).
Door de jaren heen neemt het aantal ingezonden brieven, ondertekend met speaking names, sterk toe. In vergelijking met de Verlemse krant zijn er aanzienlijk minder advertenties en zeetijdingen.

Relatie tot andere periodieken
Holtrop maakte voor Rotterdam een speciale editie van de Nederlandsche Courant, met als titel de Republikeinsche Courant (1784).
De ‘Schuurmanse courant’ werd in januari 1786 voortgezet als de Oprechte Nederlandsche Courant (1786-1787).

Exemplaren
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: 1645 B 11-13
¶ Amsterdam, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG): PM 1291.

Bronnen
Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken 1783, p. 1403-1404, 1935-1937.

Literatuur
¶ W.P. Sautijn Kluit, ‘De Noordhollandsche-, Diemer of Watergraafsmeersche courant, en beide Nederlandsche couranten’, in: Nijhof’s Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, Nieuwe Reeks, deel 6, p. 365-409.

Rietje van Vliet