Nieuwe Algemeene Spectator (1777)

Titelbeschrijving
De Nieuwe Algemeene Spectator.
De afleveringen werden gebundeld tot: Bundeltje of Tiental van Spectatoriale Vertoogen; Geschikt zoo tot aanspooring van ’t welgebruiken van den Tyd, en van ’t welleven, en wel-bidden, als voornaamlyk, om het Gezag en de Godlijkheid der Christelyke Openbaring tegen het ongeloove en de twijfelarye, uit den aart van ’t Euangelie zelven, bondig en krachtig te betoogen. Bijeengesameld en vert. door J.B.d.Z.

Periodiciteit
De 10 afleveringen van dit tweewekelijks periodiek verschenen van 1 januari 1777 t/m 15 mei 1777. Dat het de bedoeling was om met meer afleveringen uit te komen, blijkt uit de aankondiging van de nrs. 5 t/m 11 (sic), die als een apart ‘kabinet-stuk’ zouden kunnen worden samengevoegd (p. 72).
Het is onduidelijk waarom er aan het blad een einde is gekomen. Het lijkt erop dat de redacteur geen inspiratie meer had, aangezien hij al een paar afleveringen lang volstond met een vertaling en bovendien de nrs. 9 en 10 (een maand na nr. 8) als een dubbelnummer uitbracht.

Bibliografische beschrijving
De omvang van de afleveringen is nominaal 16 (doorgenummerde) pagina’s in groot octavo. Het titelblok van de afleveringen bevat onder elkaar de titel, het volgnummer, de titel van de aflevering (niet altijd) en de datum.
Het voorwerk van het Bundeltje bestaat uit IV pagina’s (stocklist en titelpagina).

Boekhistorische gegevens
Het colofon van nr. 1 meldt: ‘Deze NIEUWE ALG. SPECTATOR zal, om de 14 dagen te bekomen zyn by den Uitgever A. STUBBE te Utrecht; en in de Buitensteden by zyne Correspondenten’.

De drukgeschiedenis van het tijdschrift is complex doordat de uitgever het in een paar jaar tijd onder verschillende titels in de markt zette. Dit begon al door de afleveringen in 1777 te bundelen tot een Bundeltje of Tiental van Spectatoriale Vertoogen. Inmiddels samenwerkend met H. van Emenes bracht Stubbe het blad in 1780 opnieuw uit als: Nieuwe Algemeene Spectator voor de Studenten, In de Theologie, in ’t byzonder. In hetzelfde jaar brachten Stubbe en Van Emenes het blad nog eens uit, deze keer samen met de Spectator der Studenten (1773-1774). De titel luidt: De Spectator der Studenten, in ’t gemeen; Waarby gevoegd is de Nieuwe Algemeene Spectator Voor de Studenten in de Theologie, in ’t byzonder. 

Medewerkers
Volgens de titelpagina was ene J.B.d.Z. de auteur van de Nieuwe Algemeene Spectator. Van hem is alleen bekend dat hij ten tijde van de Socratische oorlog een pamflet schreef tegen de remonstrantse hoogleraar en predikant Abraham Arent van der Meersch, die de Rotterdamse orthodoxe predikant Petrus Hofstede had aangevallen: Brief aan Philalethes Arethophilus (Rotterdam 1770). J.B.d.Z. noemt zich hierin lid van de ‘Herderlievende Gemeente’ te Rotterdam en moet in orthodoxe kringen worden gezocht.

Inhoud
De Nieuwe Algemeene Spectator is bedoeld voor

ieder Burger, Winkelier, Koopman, en wie het zyn mag, die eenige acht op zijne dingen geeft, zijne Boeken, Papieren, en Handelingen, in eene goede orde zoekt te schikken, en te vereffenen, of op eenen betamelyken voet te brengen. (p. 1)

Uit de vertogen spreekt een orthodox-christelijke visie op mens en maatschappij. In het openingsnummer wordt uitgebreid ingegaan op de levenswijze van een ‘waaren wysgeer’ ofwel een ‘waaren christen’, die aan het einde van zijn leven hierover verantwoording moet afleggen aan de ‘OPPER-REGEERDER der Waereld’ (p. 14).
De boodschap – beteugelen van losbandigheid, beteugelen en straffen van ontucht en laster, onderdrukken van godlasterende boeken, handhaven van rust en orde etc. – moet worden meegegeven aan de studenten van het ‘Stichtsch Atheen’. Maar niet alleen de hoogleraren, ook de ‘Leeraren in het Evangelie’ wordt ‘toegebeden de Geest der Liefde, Eensgezindheid, welgepaste Vrymoedigheid, Onverschrokkenheid, en van een welwikkend en welonderscheidend Oordeel’ (p. 15). Verder wordt ouders veel wijsheid toegewenst opdat ze hun kinderen opvoeden tot ware christenen voor wie het ‘Hemelsche en Zalige Jerusalem’ is weggelegd (p. 16).
Na dit zware openingsnummer volgen wat lichtere vertogen, onder andere over de invoering van pruiken en fontanges (nr. 3). De laatste vijf afleveringen zijn een vertaling van het geruchtmakende anti-deïstische View of the internal evidence of the Christian Religion (1776) van de schrijver-politicus Soame Jenyns (1704-1787). In dit ‘inwendig Bewys voor de Waarheid van den Christen Godsdienst’ (p. 73) wordt op rationele gronden geprobeerd de goddelijke herkomst van het christendom aan te tonen. Over de ontvangst van dit werk van Jenyns in eigen land, zie de Vaderlandsche Letteroefeningen 1793 (p. 194-197).

De afleveringen die een vertaling zijn van Jenyns’ View of the internal evidence of the Christian Religion, zouden ook afzonderlijk als ‘een KABINET-STUK’ worden uitgegeven. Het resultaat zal naar de mening van J.B.d.Z. ‘de aandacht, herlezing, overdenking en aanmerkingen van iederen rechtschapen christen’ beslist verdienen (p. 72).
Vlak na het beëindigen van de Nieuwe Algemeene Spectator werd het werk van Jenyns in een co-productie bij de Rotterdamse boekverkoper Bronkhorst en de Amsterdammer Schalekamp, eveneens in het Nederlands en voorzien van commentaar, uitgebracht onder de titel Bedenkingen over de inwendige klaarblyklykheid van den christelyken godsdienst (advertentie Leydse Courant 19 mei 1777).
Uit het ‘Naschrift’ van de Nieuwe Algemeene Spectator blijkt echter dat dit een concurrerende uitgave betreft, waarin bovendien kritiek wordt uitgeoefend op de vertaling van J.B.d.Z. (p. 167-168). Het is niet bekend of de laatste zijn beloofde kabinetstuk onder een nieuwe titel het licht heeft doen zien.

Relatie tot andere periodieken
De Nieuwe Algemeene Spectator is een voortzetting van de Algemeene Spectator (1748) van Egbert Buys. Arend Stubbe, de Utrechtse uitgever van de Nieuwe Algemeene Spectator had het kopijrecht op beide werken, zo blijkt uit de heruitgave van de Algemeene Spectator in 1775, die hij samen met H. van Emenes heeft uitgebracht.

Exemplaren
¶ Amsterdam, Universiteitsbibliotheek: O 61-580 (editie 1777)
¶ Leiden, Universiteitsbibliotheek: 1364 E 8 (editie 1780)
¶ Full text Nieuwe Algemeene Spectator (1777)Nieuwe Algemeene Spectator voor Studenten (1780) en De Spectator der Studenten, in ’t gemeen (1780)

Rietje van Vliet