Nieuwe Scheikundige Bibliotheek (1798-1802)

Titelbeschrijving
Nieuwe Scheikundige Bibliotheek. Amicus Plato – sed magis amica veritas [vert. Plato is onze vriend, maar de waarheid is een grotere vriend]. Eerste [enz.] deel.

Periodiciteit
Kwartaalblad, zo blijkt uit de ‘Voorrede’ van deel 1 (p. VII).
Op 25 december 1797 kondigt de uitgeefster in de De Leydse Courant aan dat in maart 1798 de eerste aflevering (‘stukje’) zal verschijnen. Op 1 september 1798 adverteert de uitgeefster in de Rotterdamse Courant voor de tweede aflevering (‘Stukje’). In totaal zijn er 12 afleveringen verschenen, gebundeld in 3 delen. De titelpagina’s van deze delen zijn uitgebracht in resp. 1799, 1800 en 1802.

Bibliografische beschrijving
In octavo. De afleveringen hebben slechts een short titlein het titelblok en zijn dus ongedateerd en ongenummerd. Alleen op de openingspagina van een nieuwe aflevering vindt men in de voettekst het volgnummer.
Deel 1 telt VI (titelpagina en inhoudsopgave) + VIII (Voorrede) + 386 doorgenummerde pagina’s. Deel 2 telt VIII (titelpagina en inhoudsopgave) + 354 doorgenummerde pagina’s; en deel 3 telt VI (titelpagina en inhoudsopgave) + 336 doorgenummerde pagina’s. De omvang van de afleveringen varieert sterk, van 70 tot zo’n 160 pagina’s.

Boekhistorische gegevens
De titelpagina van deel 1 geeft: ‘Te Amsterdam, By de Wed. J. Dóll en zoonen, in de Kalverstraat’. Het impressum van deel 2 en 3 luidt: ‘Te Amsterdam, By Willem Holtrop in de Kalverstraat’. Holtrop heeft het blad overgenomen met ingang van deel 2, nr. 3, zo blijkt uit de Naamlijst van Saakes in maart 1800 (p. 117).
De eerste aflevering kostte volgens Saakes in mei 1798 12 stuivers (p. 448); deze prijs werd ook voor latere afleveringen in rekening gebracht (Saakes juli 1799, p. 50; oktober 1799, p. 78; december 1799 p. 91; maart 1800, p. 117; mei 1801, p. 226).

Medewerkers
Blijkens de Voorrede behoorde de redactie tot de aanhangers van de nieuwe oxidatieleer van Antoine Lavoisier (p. II-III). Dit scheikundig stelsel verving de zeventiende-eeuwse flogistontheorie waarin verbranding, rotting en ademhaling werden verklaard met behulp van het ontwijken van het brandbaarheidsbeginsel, het flogiston.
Tot de prominente verdedigers van Lavoisier behoorde het ‘Gezelschap der Hollandsche scheikundigen’: de Amsterdamse vriendenkring van artsen en chemici Johan Rudolf DEIMAN (1743-1808), Adriaan PAETS VAN TROOSTWYK (1752-1837), Anthoni LAUWERENBURGH (1758-1820), Gerard VROLIK (1775-1859). Hun namen komt men herhaaldelijk tegen in de Nieuwe Scheikundige Bibliotheek. Volgens het NNBW vormden Deiman en zijn vrienden dan ook de redactie van dit blad (zie bijvoorbeeld Deimans ‘Redevoering over de verdienste van Lavoisier’ in deel 1, p. 342-279).
Verder zijn er artikelen afgedrukt van onder anderen de redacteur van de Scheikundige Bibliotheek Abraham VAN STIPRIAAN LUÏSCIUS (1753-1829), de voormalige lijfarts van Maria Theresia, Jan INGENHOUSZ (1730-1799), de Utrechtse apotheker Pieter VAN WERKHOVEN (1773-1815), de Haagse geneesheer Conrad Gerard ONTIJD (1776-1844), de Rotterdamse geneesheer Daniel CRAANEN (†1813) en de Zuid-Brabantse chemicus Jean Baptiste VAN MONS (1765-1842).

Inhoud
Frankrijk, Duitsland en Engeland hebben grote natuurkundigen voortgebracht, maar de Republiek verbleekt hierbij. Alleen Boerhaave kan, dankzij zijn Elementa chemiae (1732),de vergelijking met zijn buitenlandse vakgenoten doorstaan. Ook Kasteleijn en de auteurs van de Scheikundige Bibliotheek hebben ‘de verkwijning der Scheikunde ten volle gevoeld’ (deel 1, p. IV).
De auteurs van de Nieuwe Scheikundige Bibliotheek spreken hun waardering uit voor ‘de weinige mannen in ons Vaderland, wie het niet genoeg is, een schat van geleerdheid te verzamelen.’ Om hen in hun wetenschappelijke arbeid te ondersteunen bieden ze in hun tijdschrift een keur aan bevindingen die in buitenlandse bladen zijn gepubliceerd. ‘Tot aankweeking derhalven van de Scheikunde in ons Land, is er ook niets geschikter, dan het uitgeeven van een periodiek werk’ (p. VI).
Het nieuwe blad heeft een gestructureerdere opzet dan zijn voorganger. Het begint met samenvattingen en besprekingen van binnen- en buitenlandse vakliteratuur die vanaf 1797 verschenen is. Daarna worden de vakbladen besproken en vervolgens de ingezonden waarnemingen, verhandelingen en brieven. Aan het einde worden nieuwe uitgaven, met een korte toelichting, aangekondigd.
Behandelde onderwerpen zijn onder meer: fotosynthese in planten, waterzuivering, neutralisering van agressieve alkaliën (‘mildwording van bytende Loogzouten’), de werking van verdund salpeterzuur bij de behandeling van geslachtsziekten, waarnemingen van experimenten ‘over de oorsprong van de lucht [gas] bij het doordrijven van waterdamp door gloeijende buizen’, verrotting in organisch materiaal, de omvorming van water naar stikstof, onderzoek naar de samenstelling van chloor, galvanismus (dierlijk magnetisme), proeven met de elektrische batterij (‘zuil van Volta’). Ook staan er enkele redevoeringen in, gehouden in Felix Meritis en Concordia Libertate; bijdragen over de modernisering van het genees- en heelkundig onderwijs; en de invoering van het metriek stelsel.

Een ingezonden reactie van de directeur van het Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte wegens een vermeende misleiding werd geplaatst in deel 2 (p. 205-207).

Relatie tot andere periodieken
Blijkens de titel is de Scheikundige Bibliotheek (1791-1798) van Van Stipriaan Luïscius de voorloper van de Nieuwe Scheikundige Bibliotheek. Beide bladen zijn echter inhoudelijk sterk geïnspireerd door de Chemische en Physische Oefeningen (1793-1797) van Kasteleijn.

De redactie nam in het blad haar vakgenoten kritisch de maat. Ook de bespreking van haar eigen blad in de Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen van 1798 (p. 440-442) werd kritisch onder een vergrootglas gelegd. In deel 1, nr. 3, staat een open brief aan de recensent, waarin deze allerlei onnauwkeurigheden wordt verweten (p. 285-286). Na de reactie in de Letter-Oefeningen van 1799 (p. 114-115) wordt de polemiek voortgezet in de tweede jaargang van de Nieuwe Scheikundige Bibliotheek (deel 2, p. 275-276).

Exemplaren
¶ Leiden, Bibliotheek Museum Boerhaave: f nchv 91abc

Literatuur
¶ H.A.M. Snelders, De geschiedenis van de scheikunde in Nederland, deel 1 (Delft 1993), p. 51-82
¶ H.A.M. Snelders, Het Gezelschap der Hollandsche scheikundigen. Amsterdamse chemici uit het einde van de achttiende eeuw (Amsterdam 1980).

Rietje van Vliet