Ommelander Courant (1787-1814)

Titelbeschrijving
¶ Ommelander Courant (1787-1811)
¶ Gazette d’Ommelande / Ommelander Courant (1811)
¶ Gazette du Département de l’Ems Occidental / Courant van het Departement van de Wester Eems (1811)
¶ Advertentieblad van het Departement van de Wester-Eems (1811)
¶ Journal Politique du Département de l’Ems-Occidental / Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems (1811-1813)
¶ Feuille d’Affiches, Annonces et Avis Divers de Groningue / Advertentieblad, Bekendmakingen en Onderscheidene Berigten van Groningen (1811-1813)
¶ Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems (1813-1814)
¶ Staatkundig Dagblad van de Provincie Groningen (1814)
Er verschenen gedurende de hele looptijd ook vervolgen en extra-ordinaire kranten.

Periodiciteit
¶ De Ommelander Courant verscheen twee maal per week (op dinsdag en vrijdag) van 9 oktober 1787 tot en met 29 januari 1811.
¶ Door de napoleontische wetgeving onderging de krant in de Franse tijd een aantal gedaantewisselingen, waarbij de frequentie identiek bleef en de afleveringen van de verschillende titels vrijwel allemaal doorlopend genummerd werden. Nadat bij decreet van 9 juli 1810 besloten was dat kranten tweetalig moesten worden, werd de krant – zij het een half jaar later – omgevormd. Van 1 februari 1811 t/m 28 juni 1811 verscheen de tweetalige Gazette d’Ommelande / Ommelander Courant.
¶ Vanaf 9 april 1811 mocht in elk van de acht departementen nog maar één nieuwsblad verschijnen. Dit decreet werd niet in alle departementen in hetzelfde tempo tot uitvoering gebracht (in Wester-Eems op 19 juni 1811). De concurrerende Groninger Courant werd per 1 juli 1811 opgeheven, maar de courantier van de Ommelander Courant kreeg het recht om zijn krant voort te zetten in de vorm van een departementaal nieuwsblad en een departementaal advertentieblad (zie bericht uitgever op 2 juli 1811). Het nieuwsblad verscheen van 2 juli 1811 t/m 10 december 1811, op dinsdag en vrijdag, onder de titel Gazette du Département de l’Ems Occidental / Courant van het Departement van de Wester Eems. Alternerend, op maandag en donderdag, verscheen van 1 juli 1811 t/m 9 december 1811 het Advertentieblad van het Departement van de Wester-Eems.
¶ Een tweede keizerlijk decreet verruimde in zekere zin het mediabeleid, met als gevolg dat er per departement één nieuwsblad en maximaal vier advertentie- of mededelingenbladen mochten verschijnen. De voormalige Ommelander Courant heette vanaf dat moment Journal Politique du Département de l’Ems-Occidental / Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems. Alternerend verscheen het advertentie- en mededelingenblad Feuille d’Affiches, Annonces et Avis Divers de Groningue / Advertentieblad, Bekendmakingen en Onderscheidene Berigten van Groningen. Het eerste verscheen van 13 december 1811 t/m 12 november 1813; het advertentieblad van 19 december 1811 t/m eveneens 12 november 1813 (echter vanaf 3 februari 1812 uitgegeven door weduwe A.S. Hoitsema, uitgeefster van de voormalige concurrent, de Groninger Courant).
¶ Daarna werd de krant weer geheel Nederlandstalig. Het Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems zag van 16 november 1813 t/m 26 april 1814 het licht.
¶ De binnenlandse staatkundige wijzigingen brachten nadien met zich mee dat de krant uiteindelijk werd omgevormd tot het Staatkundig Dagblad van de Provincie Groningen. Onder deze titel verscheen de krant van 29 april 1814 t/m 28 juni 1814.
¶ De krant werd op 1 juli 1814 voortgezet als de Provinciale Groninger Courant (1814-1935).

Bibliografische beschrijving
De krant is – tot de splitsing in nieuws- en advertentieblad – ter grootte van een half vel folioformaat (2 p.), in een tweekoloms opmaak en doorgaans met advertenties in de marge.
Het titelblok bestaat vanaf 1787 uit het jaar van uitgifte, volgnummer, titel en verschijningsdag. Het titelvignet is het wapen van de Ommelanden, aan weerszijden ondersteund door twee klimmende leeuwen met krulstaarten, en gedekt met de keizerskroon.

Met ingang van 17 februari 1795 staan bovenin het titelblok als motto de woorden ‘Vryheid Gelykheid Broederschap’. Onder het titelblok de vermelding ‘Het eerste Jaar der Nederlandsche Vryheid’. Het vignet blijft ongewijzigd.

Maar op 23 maart 1798 is het titelvignet verdwenen …

… om op 10 januari 1800 terug te keren.

Op 20 november 1801 is de leus ‘Vryheid Gelykheid Broederschap’ verdwenen, net als de verwijzing naar het zoveelste ‘jaar der Bataafsche Vryheid’.

De Gazette d’Ommelande / Ommelander Courant (1811), zoals de krant vanaf 1 februari 1811 heet, heeft nog steeds hetzelfde titelvignet. In de linker kolom staat de tekst in het Frans, in de rechter in het Nederlands. De advertenties zijn Nederlandstalig.

Het titelvignet is met ingang van 2 juli 1811 uit het titelblok van de nieuwe Gazette du Département de l’Ems Occidental / Courant van het Departement van de Wester Eems (1811) verdwenen. De opmaak is als de Gazette d’Ommelande.

Het Advertentieblad van het Departement van de Wester-Eems is volledig Nederlandstalig.

¶ Journal Politique du Département de l’Ems-Occidental / Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems (1811-1813)
Het Feuille d’Affiches, Annonces et Avis Divers de Groningue / Advertentieblad, Bekendmakingen en Onderscheidene Berigten van Groningen verscheen in groot kwartoformaat. Anders dan zijn voorganger is dit advertentieblad tweetalig. De omvang varieert van 4 tot 12 pagina’s.

¶ Het Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems (1813-1814) heeft eveneens een groot kwartoformaat en een tweekoloms opmaak. In het titelblok staan slechts jaartal en volgnummer, de titel met daaronder de dag en datum. 
¶ Staatkundig Dagblad van de Provincie Groningen (1814)
Het titelvignet is ook nog afwezig in het titelblok van de voortzetting van het Staatkundig Dagblad, de Provinciale Groninger Courant (1814-1935).

Boekhistorische gegevens
Het impressum van de Ommelander Courant van 9 oktober 1787 luidt: ‘Te Hoogkerk by Leonard Bolt, Boekdrukker der Ommelanden tusschen de Eems en de Lauwers’. In een extra bericht kondigt Bolt aan dat de krant verkrijgbaar is bij alle boekverkopers in Groningen.
In 1779 had het stadsbestuur van Groningen het courantierschap tot een ‘tourambt’ verklaard. Hiermee werd het recht om de Groninger Courant uit te geven toegekend werd aan drie leden van het stadsbestuur, aan wie de courantier jaarlijks een bedrag moest betalen. Dit leidde in 1787 echter tot ruzie onder de bestuurders, waarna de orangistische Gecommitteerde Raad der Ommelanden hun drukker Leonard Bolt, afkomstig uit een Gronings drukkersgeslacht, gelastte een Ommelander Courant uit te geven. Recognitiegeld hoefde hij niet te betalen. Perton (2007) meldt dat Bolt zelfs ƒ 300 subsidie per jaar kreeg, wat zijn concurrentiepositie verstevigde.
Op 4 oktober 1787 werd de nieuwe titel door middel van een Advertissement wereldkundig gemaakt. Aanvankelijk werd de krant gedrukt in zijn drukkerij in Hoogkerk, onder de rook van de stad Groningen, maar reeds een jaar later (1788) verhuisde de drukkerij naar het Schuitendiep binnen de stad (op een terrein dat aan de Ommelanden toebehoorde).
Vanaf 1795 werd de krant uitgegeven op het grondgebied van de stad zelf. Bolt meldt op 5 juni 1795 dat hij binnenkort gaat verhuizen naar de ‘Heerestraat, boven den Vleeshouwer R. Schierbeek, het derde huis van het Hoogstraatje’. 
Vanaf 13 maart 1798 t/m 31 juli 1798 lijkt Leonard Bolt van het toneel te zijn verdwenen. Het impressum luidt namelijk: ‘Te Groningen by Jacob Bolt J.H. Zoon, Provisioneel Boekdrukker der Ommelanden in de Heere-straat’. Mogelijk was Leonard Bolt wegens ziekte enige tijd niet in staat de krant te maken. Met ‘J.H. Bolt’ is zijn broer Jan Hindrik Bolt (1753-1821) bedoeld, in 1789 stadsboekdrukker. Zijn zoon heette Jacob Bolt (1778-1821).
Op 3 augustus 1798 is het impressum als vanouds: ‘Te Groningen by Leonard Bolt, Boekdrukker der Ommelanden, in de Heere-straat’.
Op vrijdag 12 december 1800 wordt aangekondigd dat de drukkerij ‘tegen aanstaanden maandag’ zal verhuizen ‘na het midden van de Oude Ebbinge-Straat, in het zogenaamde Zerke Huis’.
Vanaf 18 april 1806 verraadt het impressum dat er een verandering op komst was: ‘Te Groningen ter Boekdrukkery der Ommelanden, onder de firma van Leonard Bolt’. Vermoedelijk werd Matheus van Heyningen Bosch (1773-1821) toen als firmant en beoogd opvolger opgenomen in de zaak van zijn oom Leonard Bolt. Vanaf 12 december 1806 is Van Heyningen inderdaad de eigenaar-courantier. Het impressum luidt op deze datum: ‘Te Groningen by M. van Heyningen Bosch, als hier toe, van ’s Lands wege, provisioneel geauthoriseerd’. Op 16 december 1806 plaatst hij een bericht over het overlijden van Bolt. Tot nader order wordt de krant op de gebruikelijke tijdstippen uitgegeven, zo meldt de nieuwe courantier, ‘ten huize van den Boekhandelaar J.H. Bolt aan de breede Markt’. Dit is tevens het adres waar men advertenties naartoe kan sturen. Van Heyningen heeft zich voor de verwerving van de Ommelander Courant wel in de schulden moeten steken, aldus Perton (2007).
Op 14 juli 1807 verschijnt het bericht dat de krant weer gedrukt en uitgegeven wordt in het zogenaamde Zerkenhuis, in de Oude Ebbingestraat. Dit adres blijft na alle titelwijzigingen gehandhaafd. Van Heyningen plaatst op 2 juli 1811 in de nieuwe Gazette du Département de l’Ems Occidental / Courant van het Departement van de Wester Eems een lang bericht over de wijzigingen die op last van de prefect van het departement van de Wester-Eems zijn doorgevoerd: alternerend met deze krant verschijnt voortaan ook een departementaal advertentieblad. Prijs per aflevering: 4 stuivers (advertentieblad) resp. 5 stuivers (nieuwsblad). Prijs per halve jaargang: ƒ 1:6 resp. 1:12:4. Prijs per hele jaargang: ƒ 2:12 resp. ƒ 5:17. Ook worden de richtlijnen en prijzen van advertenties gegeven.
Het advertentieblad Feuille d’Affiches, Annonces et Avis Divers de Groningue / Advertentieblad, Bekendmakingen en Onderscheidene Berigten van Groningen werd vanaf 3 februari 1812 uitgegeven door weduwe A.S. Hoitsema, uitgeefster van de voormalige concurrent, de Groninger Courant. Aan haar klachten over het feit dat zij per 1 juli 1811 haar krant moest opgeven en daardoor veel inkomsten derfde, werd dus gehoor gegeven. Het was de vetste kluif, meldt Perton (2007), en leverde dankzij de vele advertenties veel geld op. De directeur-generaal voor de boekdrukkerij te Parijs gelastte in 1812 echter Van Heyningen en weduwe Hoitsema een compagnieschap op te richten op basis van winstdeling. Deze regeling bleef tot 1835 van kracht.

Medewerkers
De Groningse patriot Matheus van HEYNINGEN BOSCH (1773-1821) noemt zich behalve drukker ook redacteur van de krant. Hij was een van de oprichters van het departement Stad en Lande, de eerste afdeling van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen in de provincie Groningen. Hij schreef ook voor de radicaal-democratische Onverwachte Courier (1795-1798) en het Weekblad voor den zoo genaamden Gemeenen Man (1797-1800) van het Nut. Sinds 1795 was hij lid van de Burgersociëteit Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap en het jaar daarop lid van het College van Gedeputeerde Staten. Het resultaat van de omwenteling in 1795 vond hij echter teleurstellend. Vanaf 1806 was hij eigenaar-drukker van de Ommelander Courant. Hij heeft daarnaast ook kinderboeken geschreven.

Inhoud
De Ommelander Courant was het ‘lijfblad’ van de plattelandsbevolking in Groningen en Drenthe. Met opvallend veel aandacht voor Groninger graanprijzen en van andere streekproducten. Koopmans merkt op dat de courantier eind jaren tachtig zich verre hield van stedelijke en provinciale politiek.
De krant ademt in de beginjaren een orangistische geest; vanaf 1795 wordt de stemming – aangaande de Bataafse omwenteling – positief. Een toename van binnenlands nieuws was het gevolg, vooral door de vele overheidsaankondigingen.

Relatie tot andere periodieken
Concurrent was de Groninger Courant (1747-1878) en haar opvolgers. Met opzet was er in 1787 voor gekozen de Ommelander Courant op dezelfde dagen te laten uitkomen als de Groninger Courant. In de negentiende eeuw verdween de rivaliteit tussen de courantiers.
Opvolger van het Staatkundig Dagblad van de Provincie Groningen was de Provinciale Groninger Courant (1814-1935).
In 1883 zag opnieuw een Ommelander Courant het licht (1883-1942).

Exemplaren
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: C 57
¶ Groningen, Universiteitsbibliotheek: OKW uklu TE 131, uklu TE 18, uklu WB- 2 2 en PBG 8464
¶ Full text Ommelander Courant (1787-1811), Gazette d’Ommelande / Ommelander Courant (1811), Gazette du Département de l’Ems Occidental / Courant van het Departement van de Wester Eems (1811), Advertentieblad van het Departement van de Wester-Eems (1811), Journal Politique du Département de l’Ems-Occidental / Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems (1811-1813), Feuille d’Affiches, Annonces et Avis Divers de Groningue / Advertentieblad, Bekendmakingen en Onderscheidene Berigten van Groningen (1811-1813), Staatkundig Dagblad van het Departement van de Wester-Eems (1813-1814), Staatkundig Dagblad van de Provincie Groningen (1814)

Literatuur
¶ ¶ Joop W. Koopmans, Vroegmoderne kranten en regionaal besef in het noorden van de Republiek, circa 1740-1800‘, in: Job Weststrate en Dick E.H. de Boer (red.), Begrensd beeld. Identiteit in grensregio’s omstreeks 1800 (Hilversum 2021), p. 55-74
¶ H. van der Laan, Het Groninger boekbedrijf. Drukkers, uitgevers en boekhandelaren in Groningen tot het eind van de negentiende eeuw (Assen 2005), p. 120
¶ B. Tammeling, De krant bekeken. De geschiedenis van de dagbladen in Groningen en Drenthe (Groningen 1988)
¶ Janneke van der Veer, lemma ‘M. van Heijningen Bosch’, in: Lexicon van de jeugdliteratuur (1982-2014) 
¶ Harry Perton, ‘Burgerhart’, op: weblog Groninganus (geraadpleegd 31-10-2019)
¶ C. Hoitsema, De drukkersgeslachten Sipkes-Hoitsema en de Groninger Courant. Bijdrage tot de kennis en ontwikkeling van het Noorden van ons land in verleden en toekomst (Groningen 1953) 

Rietje van Vliet
update 31-7-2021