Onverwachte Courier (1795-1798)

Titelbeschrijving
De Onverwachte Courier.

Periodiciteit
Het openingsnummer verscheen op zondag 18 oktober 1795, het laatste nummer (nr. 114) kwam op dinsdag 12 juni 1798 uit.
Het blad is verboden geweest, zo blijkt uit de inhoudsbeschrijving van nr. 5 in de Ommerlander Courant van 27 november 1795. In deze niet bewaard gebleven aflevering staat onder meer een ‘Resolutie, waarin het verbod tegens het verder drukken der Courier, opgeheven wordt’.

Bibliografische beschrijving
In kwarto. De afleveringen tellen doorgaans 4 pagina’s in tweekoloms opmaak.
Het drukkersmerk bestaat uit een ovaal met een drukpers in het midden en een versierd randschrift met de tekst: ‘Premat Dum Imprimat’ (= gedrukt maar niet onderdrukt). Boven het drukkersmerk staan de woorden ‘Gelykheid’ en ‘Vryheid’, eronder wordt de jaargang aangegeven, bijvoorbeeld: ‘(het tweede Jaar der vernietiging van het Stadhouderschap)’.
De gebundelde afleveringen van het bestudeerde exemplaar hebben geen apart titelblad.

Boekhistorische gegevens
De Groninger Leonard Bolt ‘in de Heere-straat’ was de drukker en uitgever van De Onverwachte Courier. Het blad werd voornamelijk in Noordoost-Nederland verspreid via de distributeurs B. Knypinga, Appingedam; H.J. Vinckers, Winschoten; Adolf Balhof, Scheemda; Weemko Jurjens, Nieuwolda; Harm J. Middel, Oude-Pekela; Martinus en Hendrikus Tijl, Zwolle; Johannes Nicolaas Stitzinger, Deventer; J.T. Brok, Kampen; Anne Jeltema, Leeuwarden; David Brekhoff, Winsum; Jan Vriese, Niekerk; Jacob Boer, Sappemeer; Wed. H. Brouwer, Dokkum; François (II) Clement, Zwolle; Matthijs van Buuren-Lensink, Meppel; Pieter Bonnes Hiddes, Menzingeweer en Jacob H. Bolt zn, Groningen.
Prijs per aflevering: 1 stuiver.

Medewerkers
Mattheus VAN HEYNINGEN BOSCH (1773-1821), zoon van drukker-uitgever Mattheus Bosch en boekverkopersdochter Catharina Gezina Bolt, was door een erfenis op zijn zesde al vermogender dan zijn ouders. In 1790 schreef hij zich te Groningen in voor een studie in de rechten, die hij echter nooit voltooide omdat de Bataafse revolutie hem meer bezighield. De overtuigde patriot schreef strijdliederen, was actief in het Nut, ontwierp en ondertekende adressen voor volksbewapening en revolutionaire rechtspraak en nam geregeld deel aan de bijeenkomsten in de Groninger sociëteit onder de zinspreuk ‘Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap’. Buiten Groningen werd Van Heyningen Bosch bekender als schrijver van een aantal kinderboeken, die tot in de twintigste eeuw werden herdrukt.
De Onverwachte Courier kende nog twee redacteuren: de stoffenkoopman en winkelier Nicolaas Wilhelmus CRONE jr (1768-1803), die zijn stukken als N.W. ondertekende, en de handelaar D. VAN DIJK, beiden katholiek. Zij belandden in 1798 op het bestuurderskussen en maakten namens het Uitvoerend Bewind deel uit van een zuiveringscommissie.
De correspondenten ondertekenden meestal met speaking names, zoals Erasmus de Toekyker, Jan de Graaneman, Hannes de Napluiser, Wapenvriend, Een vyand van het Hondegat te Assen en Jeremias, of de oude man met de bril, Philippus, of met initialen zoals W. en N.C.
Maar één van de correspondenten is wel bekend: Gerrit Johannes TIETEMA (1742-1818) uit Norg, een scharrelaar die zowat in alles handelde wat hem in handen kwam. Hij leverde in 1797 vijf bijdragen, waarvan Tietema, die een kortstondige politieke carrière in Drenthe beleefde, er twee met zijn eigen naam ondertekende. Het volk, vond hij, moest kunnen kiezen wie het wilde en de representanten dienden maar uit te voeren wat het volk wilde. Week een vertegenwoordiger daarvan af, dan was hij strafbaar, redeneerde Tietema wat kort door de bocht. Hij werd wel in de Drentse Landdag gekozen.

Inhoud
Van Heyningen Bosch maakte van De Onverwachte Courier een weekblad voor de brede middenstand, waarvoor hij van zijn oom, uitgever Bolt, alle ruimte kreeg. Overeenkomstig zijn politieke overtuiging bracht de redacteur met De Onverwachte Courier een radicaal-democratisch weekblad op de markt, dat al snel veel lezers trok. Hij wilde ‘algemeene Verlichting en onderlingsche [sic] Welvaart’ bevorderen en vroeg in het openingsnummer meteen al om bijdragen van ‘alle ware Vaderlanders en fraaye vernuften’, maar wel ‘naar den vatbaarheid van den middenstand geschikt’. Hij weigerde stukken op te nemen, als hij er ‘trekken’ in bespeurde, ‘die zo wat na ’t oude bewind rieken, en daarvan zyn Redacteurs gansch geene vrienden’, en ook al waren het geen ‘onverdienstelyke Schryvers’. Hij was unitariër, voorstander van de eenheidsstaat.
Talloze onderwerpen komen via de ingezonden brieven voorbij, zoals de afschaffing van de verplichting voor ‘handwerksmannen’ en arme weduwen om dure rouwkleding te moeten dragen (een typisch Nuts-onderwerp), de al dan niet juiste berichtgeving over de wisselende krijgskansen van de Fransen in Europa, het verschil tussen de ‘patterjotten’ van 1787 en die van 1795. Ook de bureaucratie was een geliefd onderwerp: wat gebeurt er eigenlijk met de vele ondertekende ‘Rekwesten en Adderesten’? waartoe dienen al die comités die in het leven zijn geroepen, als die die stukken niet behandelen? en meer vragen waarop ‘men uit de pohletiek nooit geen antwoord kriegt’. Maar ook over de eerste ontwerp-constitutie, het zogenoemde ‘dikke boek’ waarvoor op 8 augustus 1797 een nationaal referendum werd gehouden, verschenen heel wat (spottende) stukken in De Onverwachte Courier.

Van Heyningen Bosch schreef onder het pseudoniem Burgerhart politiek uitdagende stukken. Maar zijn gematigde patriotse stadsbestuur toonde zich minder tevreden: de bestuurders ergerden zich in november 1795 aan een artikel dat pittige kritiek had geleverd op de milde behandeling van oranjeklanten die hun sympathie openlijk hadden beleden. Zo bestrafte het stadsbestuur een snikkevaarder, een Groninger schipper, die in een patriotse herberg ‘Oranje Boven’ had geroepen: de straf was veel te slap in de ogen van de bataven. Uitgever noch redacteuren waren bereid de naam van de correspondent prijs te geven, waarop het stadbestuur ze alle vier in hechtenis nam. Pas vanuit Duitsland, waar hij een veilig heenkomen had gezocht, zou de auteur zich melden; het ging om schoolmeester Berent Hansens, ook bode van de algemene vergadering van de Groninger Burgersociëteiten, die nog flink spijt van zijn politieke stukje zou krijgen.
Intussen bracht de detentie van de student annex redacteur Van Heyningen Bosch zo’n 150 mensen op de been, alvast opgetrommeld door de redacteur, die voor het stadhuis luidkeels hun ongenoegen uitten. Voor de zekerheid liet het stadsbestuur het gebouw ’s nachts beschermen door gewapende burgers die met scherp mochten schieten. Omdat de Academische Senaat als rechtbank over studenten hem opeiste en weer losliet, was Van Heyningen Bosch de eerste redacteur die weer op vrije voeten kwam. Hij had negen dagen gezeten.

Relatie tot andere periodieken
Begin 1796 staakte Van Heyningen Bosch zijn redactiewerkzaamheden voor De Onverwachte Courier, omdat hij was gekozen tot Gecommitteerde Representant van Stad en Lande. Het blad bleef nog een jaar bestaan. Daarna begon hij met een nieuwe uitgave: Weekblad voor de Zogenaamden Gemeenen Man (1797-1800), en later nog een: Maandschrift tot Nut van ’t Algemeen (1805-1808).

Exemplaren
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: 500 A 13 (niet compleet)
¶ Groningen, Universiteitsbibliotheek (incomplete series)
Full text

Bronnen
¶ Groninger Archieven, Volle Gerecht van de stad Groningen, inv.nr 3308: Berent Hansens wegens het schrijven van een oproerig artikel in De Onverwachte Courier onder het pseudoniem van ‘Een vriend van recht en orde’, 1795-1796’.

Literatuur
¶ Harry Perton, ‘Burgerhart’ en ‘Men syl my vast met ontank wol betelje’, op weblog Groninganus 2 december 2007 en 17 mei 2015 (geraadpleegd 16 en 17 mei 2015)
¶ Harry van der Laan, Het Groninger boekbedrijf. Drukkers, uitgevers en boekhandelaren in Groningen tot het eind van de negentiende eeuw (Assen 2005), passim
¶ J.K.H. van der Meer, Patriotten in Groningen 1780-1795 (Assen 1996), p. 191-192 en passim
¶ A. Pietersma en J. Stienstra, ‘De eerste volksvertegenwoordigers van Stad en Lande in 1795’, in: P. Brood, P. Nieuwland en L. Zoodsma (red.), Homines novi. De eerste volksvertegenwoordigers van 1795 (Amsterdam 1993), p. 29-123
¶ J.S. Theissen, ‘“Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap”, Mattheus van Heyningen Bosch’, in: Groningse volksalmanak (1918), p. 64-99.

Pieter van Wissing