Overysselsche Courant (1790-1845)

Titelbeschrijving
In de periode tot 1815 verscheen de Overysselsche Courant onder verschillende titels: 
¶ Overysselsch Weekblad tot Nut van ’t Algemeen (1790)
¶ Overysselsche Courant (1791-1795)
¶ Zwolsche Courant (1795-1811)
¶ Gazette de Zwolle / Zwolsche courant (1811)
¶ Gazette du Département des Bouches de l’Issel / Courant van het Departement der Monden van de Yssel (1811-1812)
¶ Journal Politique du Département des Bouches de l’Issel / Staatkundig Dagblad van het Departement der Monden van den Yssel (1812-1813)
¶ Supplement Feuille d’Affiches du Département des Bouches de l’Issel / Advertentieblad van het Departement der Monden der IJssel (1813)
¶ Dagblad van de Monden van den Yssel (1813)
¶ Departementale Courant van de Monden van de Yssel (1813-1814) 
¶ Overijsselsche Courant (1814-1845).

Periodiciteit
Het Overysselsch Weekblad tot Nut van ’t Algemeen verschijnt vanaf zaterdag 5 juni 1790: aanvankelijk eenmaal per week, maar al snel tweemaal per week. In de volksmond heette de krant ‘Overysselsche Courant’, zo blijkt uit het verbod ervan in Amsterdam, augustus 1790.
Op woensdag 5 januari 1791 wordt de krant omgevormd tot de Overysselsche Courant. Deze krant bestaat tot 3 juni 1795. Vanaf die datum luidt de titel Zwolsche Courant
Op last van de Bataafs-Franse overheid transformeert de krant zich op 1 februari 1811 tot de tweetalige Gazette de Zwolle / Zwolsche Courant. Onder deze titel blijft de krant voortbestaan tot 1 augustus 1811. Daarna is de naam Gazette du Département des Bouches de l’Issel / Courant van het Departement der Monden van de Yssel
Nadat er besloten is dat er per departement nog slechts één nieuwsblad mag verschijnen, krijgt de krant deze nieuwe status en daarmee een nieuwe naam: Journal Politique du Département des Bouches de l’Issel / Staatkundig Dagblad van het Departement der Monden van den Yssel. Deze titel wordt van 2 april 1812 tot november 1813 gevoerd. Vanaf begin 1813 mogen de advertenties/aankondigingen voortaan alleen nog worden gepubliceerd in het supplement Feuille d’Affiches du Département des Bouches de l’Issel / Advertentieblad van het Departement der Monden der IJssel, dat tot 12 november 1813 samen met het Journal Politique verschijnt. 
Op 11 november 1813 wordt de krant weer Nederlandstalig. Tot december 1813 heet ze, ondanks haar ongewijzigde verschijningsfrequentie, Dagblad van de Monden van den Yssel. Van december 1813 tot 10 mei 1814 luidt de titel Departementale Courant van de Monden van de Yssel. De aftocht van de Fransen heeft een nieuwe naamswijziging tot gevolg: op 13 mei 1814 keert de titel Overijsselsche Courant terug. De verschijningsfrequentie is dan nog steeds twee maal per week. 
Op 1 april 1845 verandert de naam van de krant in Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant (1845-1972).

Bibliografische beschrijving
Half vel folioformaat, aan weerszijden bedrukt. Vanaf begin 1812 verandert dit tijdelijk in groot kwartoformaat, 4 pagina’s.
Het titelblok bestaat uit de titel, het wapen van Overijssel en de verschijningsdatum. Het wapen is een schild, gedekt met een kroon van vijf bladeren. Daarbinnen staat de Hollandse leeuw, met de golvende IJssel op de achtergrond. In alle gevallen is de broodtekst opgemaakt in twee kolommen (ook overdwars). De tweetalige kranten hebben links de Franstalige berichten en rechts de Nederlandse vertaling ervan. De advertenties blijven in het Nederlands opgesteld.
Aanvankelijk blijft het provinciewapen staan in het titelblok van de Zwolsche Courant (1795-1811), maar vanaf 2 januari 1796 is het verdwenen en prijkt boven het titelblok het motto ‘Gelykheid, Vryheid, Broederschap’. De afleveringen zijn behalve van de titel ook voorzien van een volgnummer en de verschijningsdatum. Zo is nr. 1 verschenen op zaterdag 2 januari 1796, ‘Het tweede jaar der Bataafsche Vryheid’.
In het titelblok van de Gazette de Zwolle / Zwolsche Courant (1811) staat tussen beide titels in het wapen van Zwolle. Vanaf de start van de Gazette du Département des Bouches de l’Issel / Courant van het Departement der Monden van de Yssel (1811-1812) is het wapen vervangen door het (Franse) keizerlijke wapen. Omdat het formaat begin 1812 wordt gewijzigd, wordt ook het titelvignet verkleind.
In het titelblok van het Journal Politique du Département des Bouches de l’Issel / Staatkundig Dagblad van het Departement der Monden van den Yssel (1812-1813) staan de twee titels onder elkaar, met daaronder in twee talen de datum en het volgnummer. Het Franse wapen is hier verdwenen. 
Pas wanneer de Overijsselsche Courant (1814-1845) in het medialandschap is teruggekeerd, prijkt het provinciale wapen weer in het titelblok.

Boekhistorische gegevens
Colofon volgens het prospectus uit 1790:

Dit Weekblad zal worden gedrukt en uitgegeeven, by MARTINUS TYL en Zoon HENDRIKUS TYL, Boekdrukkers en Boekverkopers te Zwolle, by wien dit bericht gratis te bekomen is. Als mede: Te Deventer, by J. en Ph. de Lange, Leemhorst, Carsenberg, Brouwer, Rah, Stitzinger en van Beek. Campen, Chalmot, D’Erven Valckenier, Brok en Hondekoeter. Te Zwol. W. ter Burg, S. en F. Clement, Wed. Hofman, H. Hoogop en J. Brouwer. Steenwyk, Spanjaard. Meppelt, Voogd. Coevorden van der Scheer. En verder in de meeste Steeden en Plaatsen van ons Land, en ten Platten Lande op de Dorpen, daar dit meede word uitgegeven.

Eind 1790 verzoeken de uitgevers aan de Gedeputeerden een uitsluitend privilege voor het Overysselsch Weekblad tot Nut van ’t Algemeen (1790), waarop slechts onderhands wordt beschikt. In 1805, wanneer de uitgevers vermoeden dat er een tweede plaatselijk nieuwsblad komt, herhaalt dit zich: opnieuw krijgen de uitgevers onderhands het alleenrecht op uitgave van een krant. Wel moeten ze hiervoor jaarlijks recognitiegeld betalen.
Wanneer begin 1813 de advertenties op last van de overheid in aparte bladen en door een andere drukker moeten worden uitgegeven, verschijnt het Feuille d’Affiches du Département des Bouches de l’Issel / Advertentieblad van het Departement der Monden der IJssel als supplement bij het Journal Politique. De uitgevers blijken een truc te hebben bedacht: Hendrikus Tijl wordt nu in het gilde als drukker ingeschreven en gaat voortaan het Feuille d’Affiches uitgeven. De schijn wordt zo gewekt dat er twee verschillende drukkers zijn. De inspecteur over de boekdrukkerijen en boekhandel stuurt vader en zoon Tijl op 14 oktober 1813 hierover een waarschuwing, maar een maand later verjagen de kozakken de Fransen uit de stad en komt er op 16 november 1813 een einde aan de tweetalige kranten. De waarschuwing is niet meer relevant.
Van 1811 tot ver in 1817 staat de krant onder streng toezicht van de overheid.
De firma Tijl blijft tot 1988 als courantier/drukker/uitgever aan de krant verbonden.

Het prospectus uit 1790 belooft de krant op beter papier te zullen drukken als het aantal intekenaars ‘genoegzaam’ is. Intekenprijs per jaar (52 ‘Blaaden’): 24 stuivers; per aflevering ½ stuiver. Het plaatsen van advertenties kost 3 stuivers per regel.
Dat het verspreidingsgebied verder reikt dan de grenzen van Overijssel, blijkt uit de Ommelander Courant van bijvoorbeeld 12 april 1799. De Groningse boekverkoper Roelof Jacob Schierbeek adverteert dat de Zwolsche Courant 

zonder tegenspraak ook voor de Ingezetenen van Groningen en het Departement de Eems zeer belangryk [is], zo door de zeer gelegene ligging van de Stad ZWOLLE (de Hoofdplaats van het Departement den Ouden Yssel) ten opzichte der Buitenlandsche Correspondentie, inzonderheid op Duitschland en het Noorden, als ook de naauwe relatie die er in veelen opzichten thans door de nieuwe Verdeeling der Republiek tusschen de Ingezetenen van de twee aan elkander grenzende Departementen van den Eems en den Ouden Yssel moet plaats hebben.

Bij Schierbeek kost de Zwolsche Courant 5 duiten per aflevering en ƒ 3:2:- per jaargang.
Ook in Amsterdam is de Zwolsche Courant verkrijgbaarBoekverkoper Gerbrand Roos adverteert in de Amsterdamse Courant van 7 oktober 1800 met een deels vergelijkbare tekst als Schierbeek. Bij hem kost de krant eveneens 5 duiten per aflevering, maar slechts ƒ 3 per jaargang. Verder kan men bij hem terecht voor het plaatsen van advertenties in de Zwolsche Courant: 12 stuivers per 4 regels en 3 stuivers per regel extra. Familieadvertenties van 1 tot 8 regels kosten ƒ 1 en iedere extra regel 2½ stuiver.
Op 5 januari 1801 zal Roos in zijn advertentie in de Utrechtsche Courant melden dat de Zwolsche Courant ‘met succes geleezen en gedebiteerd’ wordt in de voormalige provincies Gelderland, Friesland en Groningen.

De Overysselsche Courant heeft in de jaren 1795-1805 gemiddeld 1000 intekenaars. In 1806 is de krant zo’n 250 intekenaars kwijtgeraakt als gevolg van de prijsverhogingen. In 1811, wanneer er weer eens sprake is van een naamsverandering en de krant wordt onderworpen van een strenge controle vooraf, vermindert het aantal intekenaars van 750 naar 500. 
De gederfde inkomsten worden in die zin gecompenseerd dat alle ‘maires’ voortaan verplicht zijn een abonnement te nemen tegen een jaarlijkse prijs die ƒ 3 hoger ligt dan de reguliere intekenprijs voor particulieren. De financiële compensatie wordt echter teniet gedaan door de plicht om de stukken van de prefectuur gratis op te nemen. 
Ook de invoering van het dagbladzegel in 1812 heeft een kaalslag onder het aantal intekenaars tot gevolg.

Medewerkers
Van Doorninck (1878) noemt Hendrikus TIJL (1768-1820), de zoon van de uitgever, als redacteur van de krant.
Nadat van hogerhand was besloten dat de krant in het Frans moest verschijnen, in 1811, werd Anthony Henr. Elie BOURDEAU aangesteld als corrector en vertaler van de krant. Hij was familie van de vrouw van Hendrik Tijl. 
Toen Bourdeau begin 1812 als ontvanger in Ootmarsum werd aangesteld, gaf de prefect de uitgevers in overweging Antonius VAN GOUDOEVER (1785-1857) als redacteur aan te nemen. Deze was in 1809 gepromoveerd, werd in 1815 benoemd tot hoogleraar bespiegelende wijsbegeerte en letteren in Utrecht, en was volgens Van Doorninck (1878) in 1817 nog steeds als redacteur van de krant in functie. Zijn traktement bedroeg ƒ 275.

Inhoud
De Overysselsche Courant (1791-1795) bevat voornamelijk buitenlands nieuws en advertenties. Het nieuws is aanvankelijk Noord-Nederlands en Duits-georiënteerd. Gerbrand Roos noemt in de Amsterdamse Courant van 7 oktober 1800 in het bijzonder de marktprijzen van graan, boter etc. waarvoor de Zwolsche Courant interessant is. De prijzen hebben betrekking op Amsterdam, ‘het voormaalig Overyssel’, Hamburg en Altona. Verder noemt Roos de wisselkoersen en de vele ‘advertissementen van Hout-Veilingen’.
Vanaf 1795 wordt het door de staatkundige turbulentie voor de courantiers steeds lastiger om de grenzen van het toelaatbare te bepalen. In januari is immers de Bataafse Republiek een feit en een maand later krijgt onder meer de provincie Overijssel een nieuw bestuur. De krant ontwikkelt zich in rap tempo tot een overheidsorgaan.
In mei 1795, aldus Van Doorninck (1878), worden de courantiers op de vingers getikt door de Provisionele Representanten des Zwolschen Volks omdat er in de krant een vals bericht had gestaan over Pruisische troepenverplaatsingen in de richting van de Nederlandse grens. De tussenregering dwingt de courantiers ook, alle verzet ten spijt, de titel te wijzigen in de Zwolsche Courant (1795-1811).
Vanaf 1806 is het verboden, aldus Stalknecht (1990) om zelfstandig nieuws te vergaren van correspondenten en (buitenlandse) kranten. In januari 1810 vaardigt de landdrost nieuwe preventieve censuurmaatregelen uit. Het is schrijvers en uitgevers van nieuwsbladen voortaan verboden om berichten te plaatsen waarin het ‘Ryk of zyne geallieerden’ in een negatief daglicht stonden. Nieuws over het ‘Gouvernement’ is alleen toegestaan als het woordelijk uit de Koninklyke Courant (1807-1810) is overgenomen.
Bij de naamsverandering van de Zwolsche Courantin Gazette de Zwolle / Zwolsche Courant, in 1811, wordt de krant de officiële spreekbuis van de Bataafs-Franse overheid. De krant bestaat grotendeels uit mededelingen van de prefectuur. Dit zet zich door in de Gazette du Département des Bouches de l’Issel / Courant van het Departement der Monden van de Yssel (1811-1812), dat als staatkundig nieuwsblad onder toezicht staat van de prefect. De Gazette is het enige staatkundige blad dat mag verschijnen in het departement der Monden van den IJssel. De uitgever is verplicht vooraf een ‘behoorlijk gecorrigeerd exemplaar’ ter goedkeuring voor te leggen aan de prefect of zijn vertegenwoordiger. Bovendien is de courantier verplicht de officiële stukken en bekendmakingen van de overheid integraal over te nemen.

Relatie tot andere periodieken
Een verre voorloper is het Overysselsch Bekentmakingsblad (1779-1780), eveneens afkomstig uit de drukkerij van Tijl.

Exemplaren
¶ Zwolle, Historisch Centrum Overijssel: Overijssel Collectie 052 PROV;Archeion, toegang 5 (vanaf 1790 compleet; microfiche).
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: 3052 A 16 (incompleet)

Bronnen
¶ Amsterdam, Universiteitsbibliotheek: KVB PPA 520:8 – Bericht, wegens de uitgaave van een Overysselsch Weekblad, tot Nut van’t Algemeen, uitgegeven den 22 may 1790 (Zwolle 1790).

Literatuur
¶ Ton Jongenelen, Van smaad tot erger. Amsterdamse boekverboden 1747-1794 (Amsterdam 1998), p. 67 (nr. 226)
¶ H.A. Stalknecht, ‘“Met zeer zware kosten en onvermoeide werkzaamheid”. De Zwolsche Courant 1795-1813’, in: Zwols Historisch Tijdschrift 8 (1991), nr. 1, p. 4-13
¶ H.A. Stalknecht, Uit gelezen kranten. Een rondgang door twee eeuwen regionaal nieuws in de Zwolse Courant (Kampen 1990)
¶ 200 jaar Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant (Zwolle, Provinciaal Overijssels Museum 1990)
¶ J.L. van Doorninck, ‘De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant’, in: Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel, deel 4 (Zwolle 1878), p. 217-225, 346-354.

Rietje van Vliet