Predikbeurten te Batavia (1743-1809)

Titelbeschrijving
¶ Lyst der Preedik-Beurten in de Respective Kerken te Batavia.

Periodiciteit
Afgebeeld is het predikbeurtenbriefje voor zondag 17 juli 1791. Het periodiekje verscheen zoals alle predikbeurtenbriefjes iedere week. Hoe lang het in Batavia heeft bestaan, is niet bekend. Mogelijk is het al begin achttiende eeuw begonnen, of zelfs eerder. Mogelijk kwam er begin negentiende eeuw de klad in, want volgens opgave van De Haan (1922) nam het aantal hervormde predikanten aan het einde van de achttiende eeuw snel af wegens het ongezonde klimaat en – ten tijde van de napoleontische oorlogen – het moeizame scheepvaartverkeer naar Indië. In 1809 was er nog slechts één Nederlandse hervormde predikant in Batavia actief. De Maleise en Portugese kerkgemeenten, die onder hetzelfde kerkbestuur vielen, hadden toen helemaal geen predikant meer.

Bibliografische beschrijving
Plano, verticaal gehalveerd.

Boekhistorische gegevens
In 1743 kreeg Doe Vos Schim, voorlezer van de Hollandsche Kerk, de stadsdrukkerij aan de Tijgersgracht in handen; vanaf 1773 werd dit de gewezen aanspreker Lodewijk Dominicus (in 1781 gevolgd door zijn weduwe Rachel de Fretes en in 1796 door hun zoon Jeremias Jacobus Dominicus). De koster van de Hollandsche kerk genoot na 1743 het voorrecht om voor eigen rekening de predikbeurtenbriefjes te drukken. In 1791 was het koster Jan de Bie (afkomstig uit Tholen en gehuwd met Elisabeth Kock), die voor de verkoop en distributie zorgde.
Het drukken zelf gebeurde in de stadsdrukkerij, zo meldt De Haan (1922). Deze werd in 1809 op last van gouverneur-generaal Herman Willem Daendels samengevoegd met de gouvernementsdrukkerij, wat feitelijk het einde betekende van de stadsdrukkerij.

Inhoud
De hier opgenomen afbeelding is een drukproef, met de pen verbeterd en voor imprimatur getekend door ds. Adriaan Zomerdijk, predikant in de Maleisische gemeente, aan wie de Nieuwe woordenschat, uyt het Nederduitsch in het gemeene Maleidsch en Portugeesch, zeer gemakkelyk voor die eerst op Batavia komen (Batavia 1780) wordt toegeschreven. Ds. Theodorus Vermeer begint in de Kasteelskerk een serie preken over de Verloren Zoon. In de Buitenkerk wordt door Zomerdijk een kerkdienst in het Maleis gehouden maar voor de dienst in het Portugees is geen predikant beschikbaar.
De Kasteelskerk is de oudste kerk van Batavia en bevond zich binnen de muren van het kasteel. In 1640 werd buiten het kasteel, aan het Stadhuisplein, de Hollandsche Kerk gebouwd, die in 1733 werd vervangen door de Nieuwe Hollandsche Kerk, naar verluidt omdat in het oude gebouw het nieuwe orgel niet paste. In 1808 werd het kerkgebouw op last van Daendels afgebroken.
Verder bevond zich binnen de stadsmuren van Batavia de Portugese Binnenkerk en buiten de stadsmuren de Portugese Buitenkerk. Beide kerken waren bedoeld voor vrijgelaten christelijke slaven en hun afstammelingen uit vooral Portugese koloniën in Azië en Afrika, die naar Batavia waren gebracht (‘Mardijkers’). In 1791 werd in de Buitenkerk, zo blijkt uit het predikbeurtenbriefje, afwisselend in het Maleis en het Portugees gepreekt. Alle genoemde kerken vielen onder de Bataviasche kerkenraad.

Exemplaren
De Haan (1922), uit wiens werk bovenstaande illustratie is overgenomen, noemt als vindplaats de bibliotheek van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. De boekerij is opgegaan in de Perpustakaan Nasional Republik Indonesia.

Literatuur
¶ F. de Haan, Oud Batavia. Gedenkboek uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen naar aanleiding van het driehonderdjarig bestaan der stad in 1919deel 2 en 3 (Batavia 1922).

Rietje van Vliet