Ryk der Natuur en der Zeeden (1770-1772)

Titelbeschrijving
Het Ryk der Natuur en der Zeeden. Eerste [Tweede] Deel.

Periodiciteit
Maandags weekblad. Volgens een advertentie in de Leydse Courant van 23 mei 1770 verscheen die dag het

by Weeklyksche Vertoogen uitgegeeven: Een fraaye Nederduitsche Vertaling, na de laatste Hoogduitsche Uitgaave te Halle, van het uitmuntend en beroemd werk, HET RYK DER NATUUR EN DER ZEEDEN, 1ste Vertoog.

Hierna verschenen achtereenvolgens de vertogen 1-52 en 53-104. Het blad zal dus in 1772 beëindigd zijn.

Bibliografische beschrijving
Het blad is gebundeld in twee delen, die elk 52 afleveringen van acht pagina’s bevatten.
Deel 1 heeft VIII + 416 doorgenummerde bladzijden. Het voorwerk bevat de titelpagina, en de ‘Inhoud der vertoogen’ van het eerste deel. Op de titelpagina staat een vignet, ‘J. Punt inv. et fec.’, met een voorstelling van twee putti op een wolkenpartij, met passer en schietlood; in twee zijpanelen: een bibliotheek en een drukkerij.
Deel 2 heeft eveneens VIII + 416 pagina’s. Het voorwerk bevat behalve de titelpagina en de inhoudsopgave ditmaal een korte voorrede, met wat losse opmerkingen over de aan te treffen verscheidenheid in stof en stijl.
Het titelblok van elke aflevering heeft titel, nummeraanduiding, onderwerpsregel.
Opvallend zijn de zeer krappe marges van dit dichtbedrukte blad in octavo.

Boekhistorische gegevens
Titelpagina’s: ‘Te Amsteldam, by Gerrit Bom, 1771 [1772]’. Alle colofons melden:

Deeze Vertoogen worden alle Maandagen uitgegeeven te Amsterdam, by den Boekverkooper Gerrit Bom; en voorts in de Buitensteeden by de voornaamste Boekhandelaaren.

In de colofon van Boms uitgave Dagelykse verkeeringen met God (1776-1777) wordt medegedeeld dat Bom, zolang de voorraad strekt, Het Ryk der Natuur en der Zeeden verkoopt voor ƒ 4:15 (in plaats van ƒ 8).
De genoemde advertentie in de Leidse Courant geeft aan dat het blad bij Bom (in de Molsteeg) per vertoog anderhalve stuiver kostte, en ook verkrijgbaar was

te Dord by Blussé en van Braam; Gouda de Vry; Rotterdam Wed. Vis, Arrenberg, D. Vis, v.d. Laan, Bothal en Bakker; Schiedam Schmidt; Delft v.d. Smout; ’s Hage Wed. v. Thol en Zoon, Thierry, du Mee, Wynants, Kieboom en Gutteling; Leyden Luchtmans, Hoogeveen, Heyligert, v. Damme, Does en v. Tiffelen; Haarl. v. Delden en Beets; Zaandam Quakkelstein; Utrecht Wed. v. Poolsum, Paddenburg, Schoonhoven, en de Waal; Middelb. Gillissen en Bohemer; Vlissingen Corbelyn; en Gron. Huizing, Groenenberg en Groenewalt.

Medewerkers
In de colofon uit de Dagelykse verkeeringen met God (1776-1777) wordt opgemerkt:

Het Ryk der Natuur en der Zeeden; door een Genootschap van Geleerde Mannen in Duitschland, als GELLERT, RABENER, LANGE, MEYER, KLOPSTOK, WIELAND, ZIMMERMAN, en anderen. In Hondert en Vier aangenaame zo ernstige als schertzende Vertoogen […] Na de laatste Hoogduitsche Uitgave te Halle, vertaald door IS. SCHREUDER.

Dit moet verwijzen naar het weekblad Das Reich der Natur und der Sitten (1757-1762), waarvan de belangrijkste auteurs waren: Georg Friedrich MEIER (1718-1777) en Samuel Gotthold LANGE (1711-1781).

Inhoud
In de eerste aflevering wordt betoogd dat de wereld uit twee kenbaarheden bestaat: het rijk der natuur, met de door God daarin gelegde schone orde, en het rijk der zeden. Kennis van het eerste rijk leidt tot het verdwijnen van onkunde en vooroordelen, maar in de zedekunde heerste er geen overeenstemming, ook al is de waarheid allang bekend. Men zal aan de kennis van beide rijken en aan de gecombineerde kennis daarvan iets gaan doen in dit weekblad!
Dat leidt tot vertogen die deels spectoriaal van aard zijn, deels natuurkundig-fysicotheologisch. Voorbeelden: ‘Betrachting over de Zwaarte, als eene der grootste onerkende Weldaaden Gods’; ‘Van ten uiterste Boosaartige Menschen’; ‘De Zeedenleere der Maag’; ‘Van de Wonderen des Winters; ‘Over het vernuftig gebruiken van het geld’; ‘De onstervelykheid der ziele’; ‘Gedachten over de opvoedingswyze der wilde dieren’.
Hier en daar vindt men commentariërende voetnoten, die van de Nederlandse vertaler lijken te zijn.

Exemplaren
¶ Amsterdam, Universiteitsbibliotheek: O 62 2868-2869
¶ Full text deel 1 en deel 2

Literatuur
¶ W. Martens, Die Botschaft der Tugend. Die Aufklarung im Spiegel der deutschen moralischen Wochenschriften (Stuttgart 1971), p. 92-93.

André Hanou