Vriend der Kinderen (1776-1783)

Titelbeschrijving
De Vriend der Kinderen. Naar den tweeden Hoogduitschen Druk, Vertaald. Eerste [enz.] Deel.

Periodiciteit
‘Weekelyks Blaadje’ dat reeds begin april 1776 is aangekondigd, aldus de advertentie in de Leydse Courant van 5 augustus 1776, en dat nu gaat verschijnen. Nr. 5 (‘het vyfde Blaadje’) wordt geadverteerd op 4 september 1776.
Het lijkt erop dat er nadien vertraging is ontstaan en dat er misschien zelfs is afgestapt van de wekelijkse frequentie. In de advertenties wordt daar niet meer over gesproken; er wordt nog slechts voor delen geadverteerd. Zo wordt in de Oprechte Haarlemsche Courant van 9 juli 1778 aangekondigd dat er van het ‘eerste Deeltje’ nog slechts enkele exemplaren voorradig zijn en dat het ‘tweede Deeltje’ reeds op de pers ligt. Blijkbaar is de uitgever iets te optimistisch geweest want deze situatie is blijkens een advertentie op 26 december 1778 onveranderd. Hij belooft hier dat deel 2 begin 1779 het licht zal zien. Deze belofte lost hij pas in mei 1779 in, zo blijkt uit de Leydse Courant van 3 mei 1779.
Voor deel 1 wordt opnieuw geadverteerd in de Leydse Courant van 18 januari 1779. Er zijn 8 delen (in 4 banden), gedateerd 1779 (deel 1-3), 1780 (deel 4), 1781 (deel 5), 1782 (deel 6) en 1783 (deel 7-8).

Bibliografische beschrijving
De afleveringen tellen steeds 16 pagina’s in klein octavo. Het titelblok bevat de verkorte titel en het volgnummer. Ieder deel is voorzien van een inhoudsopgave, de volgnummers zijn doorlopend, en de paginering begint per band opnieuw.
De uitgever had voor het kleine formaat gekozen, zo schrijft hij voorin het eerste deel, omdat dit dit ook was gebruikt voor het Magazyn der Kinderen (1760) van madame Le Prince de Beaumont en de Vriend der Jonge Juffrouwen (1767) van James Fordyce. Het Duitse origineel was geïllustreerd, maar in de Nederlandse versie zijn de plaatjes achterwege gelaten om de uitgave voor kinderen betaalbaar te houden. Mocht er op een gegeven moment toch vraag naar zijn, dan zullen ze alsnog worden gedrukt en uitgegeven. Daar is het hoogstwaarschijnlijk niet meer van gekomen.

Boekhistorische gegevens
Het impressum deel 1-4: ‘Te Haarlem gedrukt, by C.H. Bohn, Boekverkoper’. Vanaf deel 5 luidt het impressum: ‘Te Haarlem, by C.H. Bohn en Zoon, Boekverkopers’. De verkoopadressen zijn aanvankelijk, volgens de eerstgenoemde advertentie:

te Amsterdam by de Erven Houttuyn en van der Kroe; Leyden S. en J. Luchtmans; Delft v.d. Smout; ’s Hage P. v. Thol; Rott. Bothal; Dord. v. Braam; Utr. v. Schoonhoven & Comp. en verders alom.

Later komen er andere adressen bij.
Voor de afzonderlijke afleveringen moest men 1½ stuiver neertellen (Leydse Courant van 5 augustus 1776). De prijs van deel 1 bedroeg 14 stuivers, aldus de advertentie in de Leydse Courant van 18 januari 1779.
De populariteit van De Vriend der Kinderen blijkt uit het bestaan van een tweede (1782-1783) en derde druk (1791-1792).

Medewerkers
De Vriend der Kinderen is een vertaling van Der Kinderfreund, ein Wochenblatt (Leipzig 1775-1782), geschreven door de Duitse pedagoog Christian Felix WEISSE (1726-1804). Hij schreef meerdere werken voor kinderen, waarvan dit tijdschrift het succesvolst was. Weisse is representant van de ‘filantropijnen’ in Duitsland, die rond 1775 als eersten experimenteerden met nieuwe vormen van onderwijs en een opvoeding nastreefden die in het teken stond van harmonie.

Inhoud
De advertentie in de Oprechte Haarlemsche Courant van 26 december 1778 beschrijft het werk aldus:

Zynde een Werkje waar in de Jeugd zoo door Natuur- als Zedekundige Geschiedverhalen, Digtstukjes, Raadzels, leevendige en treffende Gevallen op eene byzondere wyze vermaakt word, en vooral ingerigt om dezelve volgens de leiding van het gezond Verstand op eene vrolyke wyze smaak te doen vinden in het beoeffenen van Wysheid en Deugd.

De nrs. 1-4 (deel 1) bevatten een inleiding, bedoeld ‘om den Lezer een juist denkbeeld van ’t oogmerk en ’t beloop van dit Geschrift te verlenen’. Anders dan in het Magazyn der Kinderen, waarin een gouvernante de rol van mentor speelt, staat in de Vriend der Kinderen de gezinssituatie centraal. Vier kinderen en vier volwassen huisvrienden zijn de hoofdpersonen; de vader profileert zich als de belangrijkste opvoeder/mentor van de kinderen.
Het werk werd gunstig besproken in de Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen, deel 1-1 (1779, p. 329-330).

Exemplaren
¶ Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: KW BJ 26629
¶ Full text deel 1-2deel 3-4deel 5-6, en deel 7-8

Literatuur
¶ Anne K. Mai, Christian Felix Weiße 1726–1804. Leipziger Literat zwischen Amtshaus, Bühne und Stötteritzer Idyll. Biographische Skizze und Werkauswahl (Markkleeberg 2003)
¶ Marjoke Rietveld-van Wingerden, ‘Het jeugdtijdschrift; twee eeuwen jeugdcultuur en opvoeding’, in: Literatuur zonder Leeftijd 6 (1992), p. 48-55, aldaar p. 51.

Rietje van Vliet