Natuurkundige Verhandelingen (1767-1777)

Titelbeschrijving
Natuurkundige Verhandelingen of Verzaameling van Stukken de Natuurkunde, Geneeskunde en Natuurlyke Historie betreffende; getrokken uit de geachte werken van Engelsche, Franscheen Hoogduitscheschryvers; en tot een nutte Opleiding in gemelde Weetenschappen, ten dienst van onze vaderlanders vertaald.
De titelpagina’s van deel 1 (editie 1772) en de delen 2 tot en met 5 hebben als titel: Natuurkundige Verhandelingen, of Verzameling van Stukken; de Natuurkunde, Geneeskunde, Oeconomie Natuurlyke Historie, enz. betreffende: Ten dienste van onze Vaderlanders, uit de Nieuwste en beste, In- en Uitlandsche Werken en Schriften, met veel Nauwkeurigheid te samengesteld. Eerste [enz.] deel.

Periodiciteit
Het blad begon in 1767, zo blijkt uit de titelpagina’s van de eerste drie afleveringen uit deel 1. De titelpagina’s van de afzonderlijke delen hebben als verschijningsjaren 1768 (deel 1), 1772 (deel 2), 1773 (deel 3), 1776 (deel 4) en 1777 (deel 5). Blijkens de inleiding van de Natuurkundige Verhandelingen was het de bedoeling om ieder jaar met twee of drie afleveringen (‘stukjes’) uit te komen.
Nadat het blad van uitgever was gewisseld, kwam van deel 1 in 1772 tevens een titeluitgave uit. Het verschijnen van de Genees- Natuur- en Huishoud-Kundige Jaarboeken vanaf 1777 gaf volgens Delprat de genadeslag aan de Natuurkundige Verhandelingen.

Bibliografische beschrijving
De titelpagina’s van de afleveringen uit deel 1 hebben slechts een grafisch ornament als drukkersvignet. Behalve de volledige titel, het impressum en het jaartal, staat onderaan de titelpagina het volgnumer. De titelpagina’s van de afleveringen in de volgende delen zijn niet meer aanwezig. In deze vier delen zijn de afleveringen slechts aan de voettekst van de openingspagina te herkennen.
Op de titelpagina’s van de delen die in en na 1772 zijn uitgekomen, staat een titelvignet (‘Reinier Vinkeles inv. et fecit 1772’) met Pallas Athena, omringd door putti met diverse wis- en natuurkundige attributen.
De delen bevatten elk vier afleveringen van verschillende lengte, variërend van 152 tot 224 pagina’s in octavo (excl. uitvouwbare platen en tabellen). De afleveringen binnen deel 1, editie 1772, zijn niet doorlopend gepagineerd (resp. genummerd tot en met p. 174, 181, 186 en 158); die van de overige delen wel. De delen gaan vooraf van VIII pagina’s voorwerk (titelpagina, inhoudsopgave), gevolgd door de eigenlijke tekst die gepagineerd is tot en met p. 738 (deel 2), 676 (deel 3), 668 (deel 4) en 710 (deel 5). Aan het slot van elk der vijf delen is een register opgenomen. Net als de meteorologische waarnemingen vallen de registers buiten de paginering.
Delprat merkt op dat de ziekte van Van der Kroe ertoe heeft geleid dat het blad onnauwkeurig werd gecorrigeerd.

Boekhistorische gegevens
Deel 1 is uitgegeven te Amsterdam, door de weduwe K. van Tongerlo en Zoon. Het impressum vanaf deel 2 luidt: ‘Te Amsterdam, By Albert van der Kroe’.
Van der Kroe had na het overlijden van Van Tongerlo het kopijrecht verworven van een groot aantal van diens fondsartikelen, inclusief de eerste vijf afleveringen van de Natuurkundige Verhandelingen, die volgens de Voorrede van de Genees- Natuur- en Huishoud-Kundige Jaarboeken ‘op den zolder waren blijven liggen’. Van der Kroe gaf in 1772 deel 1 van de Natuurkundige Verhandelingen als titeluitgave onder zijn eigen naam uit.
De afleveringen waren volgens het Register achterin diverse jaargangen van de Vaderlandsche letteroefeningen te koop voor 18 stuivers per stuk. Vanaf nr. 4 uit deel 4 kostten de afleveringen volgens het register achterin de Letteroeffeningen ƒ 1 per stuk.

Medewerkers
De onbekend gebleven redacteur roept in de inleiding van deel 1 (editie Van Tongerlo) zijn lezers op hun oorspronkelijke bijdragen toe te sturen. Aangezien de oorspronkelijke berichten niet zijn ondertekend, is het onduidelijk in hoeverre er aan deze oproep gehoor is gegeven. De vertaalde bijdragen zijn wel voorzien van de naam van de auteur. Ook in de Voorreden van deel 3 spreekt de auteur zich uit over zijn ‘Begunstigers’. Hij bedankt hen ‘voor de Stukjes welke zy ons reeds hebben toegezonden, en verzoeken om hunne aanhoudende hulp’.

Inhoud
Het tijdschrift is niet bedoeld voor ‘Geleerden van den eersten rang’, aldus de Inleiding van deel 1 (editie Van Tongerlo), maar voor hen die ondanks hun weetgierigheid geen tijd hebben om alle wetenschappelijke werken te lezen. In eerste instantie zullen er alleen vertalingen worden opgenomen uit de Mélanges d’Histoire Naturelle (1763-1765) van Jean-Louis Alléon-Dulac en de Collection Académique (1755-1779). Vervolgens zullen er vertalingen van recenter werk worden opgenomen, steeds aangevuld met berichten uit academische verhandelingen van Parijs, Londen en bijvoorbeeld Berlijn.
In de Voorreden van deel 3 doorklinkt een fysico-theologisch uitgangspunt:

alles wat ons tot een eerbiedige verwondering van den Schepper leidt, alles wat byzonder, alles wat treffend is, is de bedoeling van ons Werk; alles wat ons verrijkt, alles wat onze behoeften gemakkelijker en volkoomener vervult, alles wat de Maatschappy grooter en bloeyender, en elk der Ingezeetenen gelukkiger maken kan door middel van de Natuur wel te kennen in haare werking ten onzen voordeele aan te wenden, is het oogmerk dezer Natuurkundige Verhandelingen.

In de praktijk blijkt het aantal genees- en heelkundige bijdragen (observaties, casuïstiek en onderzoek) in vergelijking met natuurkundige berichten sterk in de minderheid te staan. Het blad bevat ook meteorologische en astronomische waarnemingen.
Het blad werd besproken in de Vaderlandsche Letteroefeningen 1768 (p. 302-306, 391-394), 1769 (p. 104-108), 1770 (p. 80-84), 1772 (p. 206-211), 1773 (p. 153-156, 285-287, 464-467, 550-555), 1774 (p. 63-66, 312-317, 547-552), 1775 (p. 254-259, 404-409), 1776 (p. 19-22, 212-217), 1777 (p. 347-352).

Relatie tot andere periodieken
De Natuurkundige Verhandelingen werden door tijdgenoten beschouwd als een vervolg op de Uitgezogte Verhandelingen uit de Nieuwste Werken van de Societeiten der Weetenschappen in Europa en van andere Geleerde Mannen (1755-1765) die door de Amsterdamse boekverkoper F. Houttuyn werden uitgegeven. Zie hierover de Vaderlandsche Letteroeffeningen van 1772 (p. 206).

Exemplaren
¶ Delft, Technische Universiteit: TR 536501 (deel 1, editie Van Tongerlo)
¶ Leiden, Universiteitsbibliotheek: 635 C 8-12 (deel 1-5, editie Van der Kroe)
¶ Full text deel 1deel 2deel 3deel 4 en deel 5

Literatuur
¶ C.C. Delprat, Geschiedenis van de Nederlandsche geneeskundige tijdschriften van 1680 tot 1857 (Amsterdam 1927).

Rietje van Vliet